Glas-in-loodramen uit de voormalige kerk 50 51 door FONS GIELES De Waterschans nr. 3 1990 vensteropeningen zijn voorzien van nieuwe harnassen, gemaakt van moderne staalprofielen. De bestaande harnassen waren ge roest en door weer en wind be schadigd. De vensteropeningen zijn (om akoestische redenen) voorzien van dubbel glas (isolatie glas); de glas-in-loodvensters zijn als losse panelen, op dezelfde plaatsen als voorheen, aan de bin nenzijde daarvan bevestigd. De vijf ronde glasraampjes in de Theresia- en de doopkapel zijn uitgenomen, gerestaureerd en op hun oorspron kelijke plaats opnieuw aange bracht. Zij zijn aan de binnenkant met hard glas versterkt. Alle restauraties aan het glas-in- lood vonden plaats door B.V. Glasbewerkingsbedrijf Brabant te Tilburg. De begeleiding werd ver zorgd door C. Booij van de dienst Stadsontwikkeling en beheer. De getoogde eiken ramen met figura tief glas-in-lood welke zich boven de niet gehandhaafde toegangs deuren in de voorgevel bevonden zijn opgeslagen in de toren van de Gertrudiskerk, bijgenaamde de Pe perbus. 1 Vriendelijke mededeling van drs. Ch. de Mooij. 2. De opschriften en verdere bijzonderheden luiden als volgt: Beatae Mariae Virgini- A.D. 1947. Grootste diameter 105 cm., hoogte inclusief de kroon 100 cm. Sancto Josepho - A.D. 1947. Grootste diameter 90 cm., hoogte als voren 87 cm. Sanctae Teresiae- A.D. 1947. Grootste diameter 75 cm., hoogte als- voren, 77 cm. 3. Herkomst van de af beeldingen: 1. Foto Han Bos. 2-3. Fo to's G. 's-Gravendijk. Gegevens verstrekt door Kees Booij De tekst is bewerkt c.q. samen gesteld door Willem van Ham met gebruikmaking van gegevens uit het boek 'Ter ere van 'De Maagd' en uit verslagen en rap porten terzake. Een plattegrond van de vroegere plaatsing van de beelden, glas-in- loodramen enz. is op bladzijde 58 van dit tijdschriftnummer afge drukt. De vroegere kerk van de Heilige Maagd bezat een artistieke versie ring, die na de sluiting van het ge bouw en vooral tijdens de ombouw tot stadsschouwburg, bijna geheel verdween of naar elders werd overgebracht. In een aantal bijdra gen aan het tijdschrift De Vreugde bloem heb ik een aantal van deze kunstwerken besproken.1 Op ver zoek van de redactie van De Wa terschans vat ik hier samen, wat ik toen over de glas-in-loodramen heb geschreven. In het priesterkoor bevonden zich sinds 1930 twee glas-in-loodramen van enige formaat. Ik zie hier af van kleinere glazen, o.a. de me daillonvensters in de doopkapel, die uit 1925 dateren. Vervolgens zijn in de jaren 1935-1937 weers zijden van het middenschip, in de wanden van de zijbeuken in totaal twaalf vensters geplaatst.2 De meeste van deze glas-in- loodramen bleven in de kerk slechts vier zijn naar de Gertrudis kerk overgebracht (zie de rubriek 'Feiten over de voormalige Maagd- kerk' elders in dit nummer) De 'Dormitio' van de Moeder Gods Joan Collette (1889-1958) maakte het ontwerp voor twee ramen in het priesterkoor. Deze dienden sa men met de door Adriaan Sio in 1929 aangebrachte muurschilde ring van de Calvarieberg, de drie voornaamste Geheimen van de Rozenkrans in beeld te brengen. Voorgesteld werden de Bood schap van de Engel aan Maria (zuidzijde) en het sterfbed van Ma ria, ook wel Haar Dormitio of 'In slapen' genoemd (noordzijde). Aan het laatste glas zij de volgende beschouwing gewijd.3 (afb. 1) In de Oosterse of Orthodoxe Kerk is Maria's Hemelvaart vanaf de ze vende eeuw geheel anders uitge beeld dan in de Westerse kunst. De algemene opvatting was, dat alle Apostelen, waar die zich ook be vonden, door engelen werden ge bracht naar de plaats waar Maria ging sterven. Zij kwamen toeges neld om Haar als Moeder van de Verlosser alle eer te brengen. Deze voorstelling van Maria's 'Dor- 1. De 'Dormitio', het sterfbed van de H. Maagd, detail van het glas-in- loodraam door Joan Collette, 1930. De Waterschans nr. 3 1990 mitio' of Haar Inslapen gaat terug op een aantal bronnen. Belangrijke elementen ervan werden ontleend aan de apocrieve boeken van het Nieuwe Testament en aan de wer ken van de Kerkvaders. Heel veel werd geput uit de homilies, welke St. Johan van Tessaloniki (610- 649) hield over Maria's Inslapen. Dan zijn er nog de beroemde lof zang op Maria's Dormitio door Mo destas van Jeruzalem (631-634) en veel Oosterse legenden.4 Uit al deze bronnen is de voorstel ling uitgekristalliseerd zoals de Or thodoxe Kerk Maria's Hemelvaart ziet. Hoe kwam dit tafereel tot stand? Was die soms het bedenksel van een ikonenschilder of kwamen daar meer mensen aan te pas? De schilders kregen, waar het afbeel dingen van heiligen betrof, de strenge omschrijvingen van de Kerk aangereikt. Zij mochten niets zelf bedenken. De kerkelijke kunst werd dus kerkelijk geredigeerd. De schilders beelden Maria uit, liggen de op een met een kleed bedekte sponde, omgeven door de aposte len. Geflankeerd door twee grote engelfiguren staat Christus midden achter Haar sterfbed om de ziel van Zijn Moeder ten hemel te dragen. Naar oud gebruik wordt de ziel uit gebeeld als de verkleinde weerga ve van de overledene, die geheel in witte windselen is gewikkeld. Boven de Christusfiguur is Maria afgebeeld in een cirkelvorm (de he mel), zetelend op een troon in Orante- houding. Dat verwijst naar Haar behulpzaam zijn, Haar middelares-zijn, voor de mensheid en diens verlossing. Zij wordt verwelkomd met de woorden: 'Gegroet Gij, Hemelse Ladder waarlangs God afdaalde. Gegroet, Gij brug welke leidt van de aarde naar de hemel'. Vaak wordt vóór de doodsbaar het ver haal uitgebeeld van de Joodse priester Jefonias. De overlevering zegt, dat Jefonias de baar wilde omverwerpen. Een engel straft hem hiervoor en hakt hem beide handen af. Volgens de grote iko- nenkenner, Prof. Hendricx, sym boliseert deze straf, dat het einde van het aardse leven van de Moe der Gods het geheim van de Kerk uitmaakt, dat niet bezoedeld mag worden.5 Sint Petrus gaf daarop de ontstelde zondaar de raad om zich berouw vol tot Maria te wenden en Haar om vergiffenis te vragen. Misschien zou hij dan genezen. Jefonias deed zoals Petrus had gezegd en zie... zijn handen werden weer met z'n armen verenigd. Wij vermelden terloops, dat in het uit de dertiende eeuw daterende mysteriespel te El- che (Zuid-Spanje)de Joden Ma ria's lichaam wilden roven om te beletten, dat de Apostelen zouden zeggen dat de H.Maagd verrezen was.6 Naast de engelen op de achter grond staat een aantal vrouwen, vriendinnen van Maria, die Haar kleed zouden krijgen wanneer zij gestorven was. Deze belofte ver klaart, waarom Maria's maphorion (opperkleed), de gordel en andere kledingstukken behoren tot de kostbaarste relieken van de stad Constantinopel. Het zou ook kun nen pleiten voor de plaats waar Maria is gestorven, n.l. vlakbij Ep'hese. Twee bisschoppen staan aan Ma ria's hoofd- en voeteneind, name lijk de Heilige Hiërothos en de Hei lige Dionysios. Zij waren de eerste bisschoppen van Athene en de leerlingen van de apostel Paulus. Hiërothos zou de begrafenisplech tigheid van de H. Maagd hebben geleid. Het raam met de afbeelding van Maria's Dormitio is dank zij de be moeienissen van Bergen op Zoom's burgemeester én financiële steun van een milde gever, ver plaatst naar de St. Gertrudiskerk te Bergen op Zoom. Beelden uit Maria's leven In 1935 besloot het toenmalig kerkbestuur, ook in de zijbeuken glas-in-loodramen aan te laten brengen. Als ontwerper werd aan gewezen de Tilburgse glazenier Piet J.L. Clijssen (1909-1977). De toenmalige deken Dr. Charles van Dam (1875-1957) stelde de the- mata voor de ramen vast alsmede de iconografie ervan.7 Te beginnen bij de doopkapel aan de hoek van de zuidelijke zijbeuk waren voorgesteld 1) Jezus gebo ren te Bethlehem; 2) de Aanbid ding door de Drie Koningen; 3) De Opstanding van Jezus; 4) De He melvaart van Jezus; 5) Het Pinksterfeest; 6) Maria's Hemel vaart. In de noorderzijbeuk, te be ginnen bij de Theresia- kapel 7) De Opdracht in de tempel; 8) de Vlucht naar Egypte; 9) Jezus le raart in de synagoge ofwel de We dervinding in de tempel; 10) Jezus ontmoet zijn bedroefde moeder; 11) Jezus sterft aan het kruis; 12) De graflegging. De ramen beelden het leven van Maria uit en vormen thematisch een gave eenheid. Deken van Dam koos voor een Mariale the matiek omdat het de kerk van Maria-ten-Hemelopneming betrof. Als doctor in de theologie besprak hij met de glazenier, welke icono grafische en theologische eisen aan de diverse uitbeeldingen dienden te worden gesteld. Daarbij kwam, dat het verhalende element gerespecteerd moest wor den: de vensters dienden op voor iedereen duidelijke wijze het leven van Maria te vertellen. Een pren tenboek in glas! De ramen zijn uniek in hun soort. Terwijl op mening glasatelier in Ne derland nog de neo-gotische pina kels, drie-passen en gestroomlijnde heiligenfiguren van een suikerzoete kleurstelling, aan de lopende band werden gebakken, begon in de ja ren 1925-1935 vanuit Zuid- Limburg een réveil op glas-in-lood- gebied. Henri Jonas en Daan Wild schut en wat later Joep Nicolas en Charles Eyck braken met de zwaar gegrisailleerde glasschijven om ze te vervangen door parelende, hel- derkleurige glastapijten waarin de melancholie en de uitbundigheid van de kleur het daglicht majestu eus filteren. De zwierigheid waarmee de Lim burgers hun vormen opschrijven is karakteristiek voor die provincie. Een grote muzikaliteit kenmerkt ook hun kleurkeuze. De Braban ders zijn minder lichtvoetig in hun bewegingen. Zij hebben ook meer zin voor robuuste realiteit; het lu dieke of speelse is niet direct hun eerste keuze. Daar zijn ze, au fond toch een beetje te ernstig voor. Des te meer moeten we het werk van Clijssen daarom waarderen. Hij vindt in de Bergen op Zoomse glasramen een geheel eigen vorm geving. Onder invloed van het terrein-winnende expressionisme, dat de taal van de kleur gaat respecteren (mede ook door een opleving van de glaskunst in België en Frankrijk) durft Clijssen tot een haast juichende kleurstelling over te gaan. Soms krijgen zijn vensters een heraldische kleurkracht. In de zes vensters welke hij voor de oost- beuk ontwierp, en waarop speci fiek vreugdevolle gebeurtenissen uit het leven van Maria worden uit gebeeld, leeft de vreugde in de stralende kleuren. Het tonalisme

Periodieken

De Waterschans | 1990 | | pagina 9