Glas-in-loodramen
uit de voormalige kerk
50
51
door FONS GIELES
De Waterschans nr. 3 1990
vensteropeningen zijn voorzien
van nieuwe harnassen, gemaakt
van moderne staalprofielen. De
bestaande harnassen waren ge
roest en door weer en wind be
schadigd. De vensteropeningen
zijn (om akoestische redenen)
voorzien van dubbel glas (isolatie
glas); de glas-in-loodvensters zijn
als losse panelen, op dezelfde
plaatsen als voorheen, aan de bin
nenzijde daarvan bevestigd. De vijf
ronde glasraampjes in de Theresia-
en de doopkapel zijn uitgenomen,
gerestaureerd en op hun oorspron
kelijke plaats opnieuw aange
bracht. Zij zijn aan de binnenkant
met hard glas versterkt.
Alle restauraties aan het glas-in-
lood vonden plaats door B.V.
Glasbewerkingsbedrijf Brabant te
Tilburg. De begeleiding werd ver
zorgd door C. Booij van de dienst
Stadsontwikkeling en beheer. De
getoogde eiken ramen met figura
tief glas-in-lood welke zich boven
de niet gehandhaafde toegangs
deuren in de voorgevel bevonden
zijn opgeslagen in de toren van de
Gertrudiskerk, bijgenaamde de Pe
perbus.
1 Vriendelijke mededeling van drs.
Ch. de Mooij. 2. De opschriften en
verdere bijzonderheden luiden als
volgt: Beatae Mariae Virgini- A.D.
1947. Grootste diameter 105 cm.,
hoogte inclusief de kroon 100 cm.
Sancto Josepho - A.D. 1947. Grootste
diameter 90 cm., hoogte als voren 87
cm. Sanctae Teresiae- A.D. 1947.
Grootste diameter 75 cm., hoogte als-
voren, 77 cm. 3. Herkomst van de af
beeldingen: 1. Foto Han Bos. 2-3. Fo
to's G. 's-Gravendijk.
Gegevens verstrekt door Kees
Booij
De tekst is bewerkt c.q. samen
gesteld door Willem van Ham
met gebruikmaking van gegevens
uit het boek 'Ter ere van 'De
Maagd' en uit verslagen en rap
porten terzake.
Een plattegrond van de vroegere
plaatsing van de beelden, glas-in-
loodramen enz. is op bladzijde 58
van dit tijdschriftnummer afge
drukt.
De vroegere kerk van de Heilige
Maagd bezat een artistieke versie
ring, die na de sluiting van het ge
bouw en vooral tijdens de ombouw
tot stadsschouwburg, bijna geheel
verdween of naar elders werd
overgebracht. In een aantal bijdra
gen aan het tijdschrift De Vreugde
bloem heb ik een aantal van deze
kunstwerken besproken.1 Op ver
zoek van de redactie van De Wa
terschans vat ik hier samen, wat ik
toen over de glas-in-loodramen
heb geschreven.
In het priesterkoor bevonden zich
sinds 1930 twee glas-in-loodramen
van enige formaat. Ik zie hier af
van kleinere glazen, o.a. de me
daillonvensters in de doopkapel,
die uit 1925 dateren. Vervolgens
zijn in de jaren 1935-1937 weers
zijden van het middenschip, in de
wanden van de zijbeuken in totaal
twaalf vensters geplaatst.2 De
meeste van deze glas-in-
loodramen bleven in de kerk
slechts vier zijn naar de Gertrudis
kerk overgebracht (zie de rubriek
'Feiten over de voormalige Maagd-
kerk' elders in dit nummer)
De 'Dormitio' van de Moeder
Gods
Joan Collette (1889-1958) maakte
het ontwerp voor twee ramen in
het priesterkoor. Deze dienden sa
men met de door Adriaan Sio in
1929 aangebrachte muurschilde
ring van de Calvarieberg, de drie
voornaamste Geheimen van de
Rozenkrans in beeld te brengen.
Voorgesteld werden de Bood
schap van de Engel aan Maria
(zuidzijde) en het sterfbed van Ma
ria, ook wel Haar Dormitio of 'In
slapen' genoemd (noordzijde).
Aan het laatste glas zij de volgende
beschouwing gewijd.3 (afb. 1)
In de Oosterse of Orthodoxe Kerk
is Maria's Hemelvaart vanaf de ze
vende eeuw geheel anders uitge
beeld dan in de Westerse kunst. De
algemene opvatting was, dat alle
Apostelen, waar die zich ook be
vonden, door engelen werden ge
bracht naar de plaats waar Maria
ging sterven. Zij kwamen toeges
neld om Haar als Moeder van de
Verlosser alle eer te brengen.
Deze voorstelling van Maria's 'Dor-
1. De 'Dormitio', het sterfbed van
de H. Maagd, detail van het glas-in-
loodraam door Joan Collette, 1930.
De Waterschans nr. 3 1990
mitio' of Haar Inslapen gaat terug
op een aantal bronnen. Belangrijke
elementen ervan werden ontleend
aan de apocrieve boeken van het
Nieuwe Testament en aan de wer
ken van de Kerkvaders. Heel veel
werd geput uit de homilies, welke
St. Johan van Tessaloniki (610-
649) hield over Maria's Inslapen.
Dan zijn er nog de beroemde lof
zang op Maria's Dormitio door Mo
destas van Jeruzalem (631-634)
en veel Oosterse legenden.4
Uit al deze bronnen is de voorstel
ling uitgekristalliseerd zoals de Or
thodoxe Kerk Maria's Hemelvaart
ziet.
Hoe kwam dit tafereel tot stand?
Was die soms het bedenksel van
een ikonenschilder of kwamen
daar meer mensen aan te pas? De
schilders kregen, waar het afbeel
dingen van heiligen betrof, de
strenge omschrijvingen van de
Kerk aangereikt. Zij mochten niets
zelf bedenken. De kerkelijke kunst
werd dus kerkelijk geredigeerd. De
schilders beelden Maria uit, liggen
de op een met een kleed bedekte
sponde, omgeven door de aposte
len. Geflankeerd door twee grote
engelfiguren staat Christus midden
achter Haar sterfbed om de ziel van
Zijn Moeder ten hemel te dragen.
Naar oud gebruik wordt de ziel uit
gebeeld als de verkleinde weerga
ve van de overledene, die geheel
in witte windselen is gewikkeld.
Boven de Christusfiguur is Maria
afgebeeld in een cirkelvorm (de he
mel), zetelend op een troon in
Orante- houding. Dat verwijst naar
Haar behulpzaam zijn, Haar
middelares-zijn, voor de mensheid
en diens verlossing.
Zij wordt verwelkomd met de
woorden: 'Gegroet Gij, Hemelse
Ladder waarlangs God afdaalde.
Gegroet, Gij brug welke leidt van
de aarde naar de hemel'. Vaak
wordt vóór de doodsbaar het ver
haal uitgebeeld van de Joodse
priester Jefonias. De overlevering
zegt, dat Jefonias de baar wilde
omverwerpen. Een engel straft
hem hiervoor en hakt hem beide
handen af. Volgens de grote iko-
nenkenner, Prof. Hendricx, sym
boliseert deze straf, dat het einde
van het aardse leven van de Moe
der Gods het geheim van de Kerk
uitmaakt, dat niet bezoedeld mag
worden.5
Sint Petrus gaf daarop de ontstelde
zondaar de raad om zich berouw
vol tot Maria te wenden en Haar
om vergiffenis te vragen. Misschien
zou hij dan genezen. Jefonias deed
zoals Petrus had gezegd en zie...
zijn handen werden weer met z'n
armen verenigd. Wij vermelden
terloops, dat in het uit de dertiende
eeuw daterende mysteriespel te El-
che (Zuid-Spanje)de Joden Ma
ria's lichaam wilden roven om te
beletten, dat de Apostelen zouden
zeggen dat de H.Maagd verrezen
was.6
Naast de engelen op de achter
grond staat een aantal vrouwen,
vriendinnen van Maria, die Haar
kleed zouden krijgen wanneer zij
gestorven was. Deze belofte ver
klaart, waarom Maria's maphorion
(opperkleed), de gordel en andere
kledingstukken behoren tot de
kostbaarste relieken van de stad
Constantinopel. Het zou ook kun
nen pleiten voor de plaats waar
Maria is gestorven, n.l. vlakbij
Ep'hese.
Twee bisschoppen staan aan Ma
ria's hoofd- en voeteneind, name
lijk de Heilige Hiërothos en de Hei
lige Dionysios. Zij waren de eerste
bisschoppen van Athene en de
leerlingen van de apostel Paulus.
Hiërothos zou de begrafenisplech
tigheid van de H. Maagd hebben
geleid.
Het raam met de afbeelding van
Maria's Dormitio is dank zij de be
moeienissen van Bergen op
Zoom's burgemeester én financiële
steun van een milde gever, ver
plaatst naar de St. Gertrudiskerk te
Bergen op Zoom.
Beelden uit Maria's leven
In 1935 besloot het toenmalig
kerkbestuur, ook in de zijbeuken
glas-in-loodramen aan te laten
brengen. Als ontwerper werd aan
gewezen de Tilburgse glazenier
Piet J.L. Clijssen (1909-1977). De
toenmalige deken Dr. Charles van
Dam (1875-1957) stelde de the-
mata voor de ramen vast alsmede
de iconografie ervan.7
Te beginnen bij de doopkapel aan
de hoek van de zuidelijke zijbeuk
waren voorgesteld 1) Jezus gebo
ren te Bethlehem; 2) de Aanbid
ding door de Drie Koningen; 3) De
Opstanding van Jezus; 4) De He
melvaart van Jezus; 5) Het
Pinksterfeest; 6) Maria's Hemel
vaart. In de noorderzijbeuk, te be
ginnen bij de Theresia- kapel 7)
De Opdracht in de tempel; 8) de
Vlucht naar Egypte; 9) Jezus le
raart in de synagoge ofwel de We
dervinding in de tempel; 10) Jezus
ontmoet zijn bedroefde moeder;
11) Jezus sterft aan het kruis; 12)
De graflegging.
De ramen beelden het leven van
Maria uit en vormen thematisch
een gave eenheid. Deken van
Dam koos voor een Mariale the
matiek omdat het de kerk van
Maria-ten-Hemelopneming betrof.
Als doctor in de theologie besprak
hij met de glazenier, welke icono
grafische en theologische eisen aan
de diverse uitbeeldingen dienden
te worden gesteld.
Daarbij kwam, dat het verhalende
element gerespecteerd moest wor
den: de vensters dienden op voor
iedereen duidelijke wijze het leven
van Maria te vertellen. Een pren
tenboek in glas!
De ramen zijn uniek in hun soort.
Terwijl op mening glasatelier in Ne
derland nog de neo-gotische pina
kels, drie-passen en gestroomlijnde
heiligenfiguren van een suikerzoete
kleurstelling, aan de lopende band
werden gebakken, begon in de ja
ren 1925-1935 vanuit Zuid-
Limburg een réveil op glas-in-lood-
gebied. Henri Jonas en Daan Wild
schut en wat later Joep Nicolas en
Charles Eyck braken met de zwaar
gegrisailleerde glasschijven om ze
te vervangen door parelende, hel-
derkleurige glastapijten waarin de
melancholie en de uitbundigheid
van de kleur het daglicht majestu
eus filteren.
De zwierigheid waarmee de Lim
burgers hun vormen opschrijven is
karakteristiek voor die provincie.
Een grote muzikaliteit kenmerkt
ook hun kleurkeuze. De Braban
ders zijn minder lichtvoetig in hun
bewegingen. Zij hebben ook meer
zin voor robuuste realiteit; het lu
dieke of speelse is niet direct hun
eerste keuze. Daar zijn ze, au fond
toch een beetje te ernstig voor.
Des te meer moeten we het werk
van Clijssen daarom waarderen.
Hij vindt in de Bergen op Zoomse
glasramen een geheel eigen vorm
geving. Onder invloed van het
terrein-winnende expressionisme,
dat de taal van de kleur gaat
respecteren (mede ook door een
opleving van de glaskunst in België
en Frankrijk) durft Clijssen tot een
haast juichende kleurstelling over
te gaan. Soms krijgen zijn vensters
een heraldische kleurkracht. In de
zes vensters welke hij voor de oost-
beuk ontwierp, en waarop speci
fiek vreugdevolle gebeurtenissen
uit het leven van Maria worden uit
gebeeld, leeft de vreugde in de
stralende kleuren. Het tonalisme