Het H. Sacramentshuis in de St.
Gertrudiskerk
34
35
De Waterschans nr. 2 1991
,'iasjC
/Aft. 4. Luchtfoto van de oostzijde van de stad uit 1949. Centraal op de foto de eerste stadsuitbreiding van na de
Tweede Wereldoorlog. Het betreft hier de Plataanstraat, Vlierstraat, Vijverberg Noord en de tussenliggende straten,
die op de eerste plaats zijn gebouwd waar in 1919 nog een park was gepland. Rechts boven deze uitbreiding is de
bebouwde driehoek tussen Parallelweg, Oude Wouwsebaan en de Wouwsestraatweg te zien. De Vijverberg ligt op
de voorgrond over de gehele breedte van de opname (Bron: Gem. Archief B.o.Z., KLM Aerocarto).
den, ter hand genomen. Het tot
stand komen van de woningwet in
1901 is hier het duidelijkste voor
beeld van. Aanvankelijk beperkte
de overheid zich tot het aangeven
van stratentracees, later kwamen
algemene plannen op tafel, zoals
de desbetreffende uitbreidingsplan
nen duidelijk laten zien. Als laatste
element kan worden genoemd de
opkomst van sportterreinen. Deze
komplexen werden aan de perife
rie van de stad gevestigd en wer
den altijd voor de uitbreidingen
over het omringende platteland ge
schoven.
REFERENTIES
1. De Avondster, 13 december 1919.
2. De Avondster, november 1918. 3.
Pirenne, H. (z.j.) De Middeleeuwen:
Economische en sociale geschiedenis,
pp. 21 e.v., Amsterdam. 4. Sombart,
W. (1928) Der moderne Kapitalismus
I, Die vorkapitalistische Wirtschaft. Er-
ster Halbband, pp. 129 e.v., München
und Leipzig. 5. Hoekveld, G.A., Job-
se, R.B., Van Weesep, J., Dieleman,
F.M. (1975) Geografie van stad en
Afb. 5. Bouw van enige huizen in de Plataanstraat in 1946. Links staan
enige huizen uit een vroegere periode.
platteland in de westerse landen, pp.
57-62, Bussum. 6. Van Ham, W.A.
(1977) De middeleeuwse stadsplatte
grond van Bergen op Zoom, In: Stu
dies uit Bergen op Zoom, pp. 15-35,
Bergen op Zoom. 6. Rostow, W.W.
(1963) De vijf fasen van economische
groei, Utrecht. Antwerpen.
De Waterschans nr. 2 1991
door:
ROCHUS J. VAN DEN BERGH
In zijn bijdrage aan het in 1987 ver
schenen boekwerk 'Bergen op
Zoom, gebouwd en beschouwd',
een bijdrage onder de titel 'Het
Nieuwe Werk als het bijna mogelij
ke', definieerde professor C. Pee-
ters een Sacramentshuis of -toren,
als het toen (medio 16e eeuw) ge
bruikelijke monumentale inventa
risstuk in steen, soms marmer of al
bast, voor de eucharistische
Reserve1.
Hoe zeer deze omschrijving, met
name de verwijzing naar vorm en
materiaalkeuze, overeenstemde
met het gekozen ontwerp van het
nieuw te bouwen Sacramentshuis
in het Nieuwe Werk, kon prof.
Peeters op dat moment nog niet
bevroeden.
In de talrijke publicaties die vooral
na 1987 verschenen, het jaar
waarin de restauratie van de St.
Gertrudiskerk haar voltooiing na
derde, werd tevens aandacht ge
schonken aan de geschiedenis van
het nieuwe Sacramentshuis dat te-
samen met het familiegraf van de
Markiezen van Bergen op Zoom in
de nieuw te bouwen H. Sacra
mentskapel, onderdeel van het
Nieuwe Werk, zou worden onder
gebracht.
De vraag of dit Sacramentshuis
ook werkelijk gemaakt is, en zo ja,
waar dan de plaats is geweest waar
dit monumentale bouwwerk heeft
gestaan, is in al deze studies on
beantwoord of een onderwerp ter
discussie gebleven.
Opmerkelijk is daarbij de herhaal
delijke verwijzing naar vroegere
studies, waaruit men zou kunnen
concluderen dat het beschikbare
bronnenmateriaal zeer karig van
omvang is.
In bijna alle gevallen werd verwe
zen naar een verhandeling over de
H. Sacramentskapel geschreven
door G.C.A. Juten, verschenen in
Taxandria XXXI (1924) en de op
merking van de oud-archivaris
C.J.F. Slootmans in zijn werk 'Jan
metten Lippen' op pagina 568,
noot 462.3.
Bestaande gegevens
Via deze bronnen vernemen we
dat in 1545-1556 markiezin
weduwe Jacqueline de Croy ver
schillende bijdragen tot een totaal
van 320 pond schonk voor de
bouw van de H. Sacramentskapel.
Een van deze bijdragen was een
schenking van honderd pond aan
kannunik mr. Lievin van der Strate
als 'avancement', een voorschot,
voor een huis of een altaar voor
het H. Sacrament.
Enige tijd later, in 1563, is er op
nieuw sprake van het H. Sacra
ment als de metselaar wordt be
taald voor zijn werk aan het nieuwe
familiegraf van de heren van Ber
gen op Zoom, dat, volgens de op
dracht van de markies, gelegen
was voor de plaats van het H. Sa
crament, of zoals Juten schrijft:
'pour la manufacture et livrence
servant a faire trois caves sepultu
res, que monseigneur at ordonné
de faire devant le sainct Sacrement
en la nouvelle église de Berghes.'2
De toestemming voor de vervaar
diging van het Sacramentshuis zelf
werd op 23 oktober 1571 ver
leend.
Op die genoemde datum werd na
melijk door de schepenen van de
stad beslist dat de deken en gezwo
renen van het H. Sacrament
.volgende den besteck ende
conditiën op ghisteren geraemt en-
de aengegaen met Sebastiaen van
Enhoe, midtsgader den patroon op
nu verthoont, sullen moghen be-
ghinnen, soo eer soo lieve, den ta
bernakel vanden Eer. H. Sacra
ment voers.
De bijdrage van de stad beperkte
zich tot een belofte aan Sebastiaen
van Enhoe dat hij voor 12 vaten
bier geen belasting hoefde te beta
len, eventueel uitgebreid tot een
hoeveelheid van 16 vaten, als zou
blijken dat hij zijn werklieden 'in sij-
nen cost heeft', en voorts nog de
toezegging van twee karrevrachten
brandhout3.
Wat die voorwaarden en afspra
ken, gesloten tussen Sebastiaen
van Enhoe en de deken en gezwo
renen, inhielden en over welk
bestek er met Sebastiaen van En
hoe daags tevoren was gesproken,
werd onlangs duidelijk, toen de be
treffende opdracht werd gevonden
op een tamelijk onverwachte
plaats, namelijk in het Register van
Recognitiën, aanwezig in het
Gemeente-archief van Bergen op
Zoom4.
Nieuwe gegevens
De tekst die hieronder in zijn ge
heel volgt (behoudens enkele aan
passingen van leestekens en kapi
talen), bevat een schat aan gege
vens over het nieuw te bouwen Sa
cramentshuis, dat haar plaats
moest krijgen in de H. Sacraments
kapel, tegelijk grafkapel van de
markiezen van Bergen op Zoom.
De overeenkomst tussen deken en
gezworenen enerzijds en Sebasti
aen van Enhoe, hier genoemd Se
bastiaen vander Eenhoe, ander
zijds werd gesloten op 22 oktober
1571 en is dus 1 dag ouder dan de
eerder behandelde resolutie.
In het document wordt uitvoerig
ingegaan op de materiaalkeuze
van het gekozen ontwerp, zoals de
verschillende steensoorten, de te
gebruiken kleuren en daarmee sa
menhangende verfsoorten.
Verder worden er aanwijzingen ge
geven over de vorm, de hoogte en
de versiering van het geheel, waar
bij we een duidelijk beeld krijgen
van het beeldsnijwerk dat verricht
moest worden.
Hier is vermoedelijk beeldhouw- of
beeldsnijwerk bedoeld en geen
schilderingen, omdat we verderop
kunnen lezen dat Sebastiaen, be
houdens toestemming van de mar
kiezin, de beelden, afkomstig van
de oude graven van de heren van
Bergen, mocht gebruiken voor het
maken van een Christusfiguur met
kruis en een Christusfiguur liggend
in een graf.
In de muur achter het altaar moest
een deur komen, gemaakt van ijzer
en versierd met beelden en 'antijcq
werck'.
