Een kaart van Bergen op Zoom met
een uitbreidingsplan
30
31
door
F.W.P.C. van den Berg en F.J. van Overveld
Onlangs werd tijdens een onder
zoek in het gemeente-archief door
F. van den Berg een losse platte
grond van Bergen op Zoom aange
troffen in de Avondster van zater
dag 13 december 19191. Deze
kaart, waarop een uitbreidingsplan
van de gemeente staat aangege
ven, bevond zich bij een artikel
over plannen voor aanleg van een
nieuwe stedelijke haven en een
aantal kanalen in West-Brabant.
Datering
Op grond van een aantal topografi
sche gegevens en de aanwezigheid
van bepaalde gebouwen op de
plattegrond is de kaart te dateren in
de periode 1918-1925. Dat de
kaart van na 1918 is, kan geba
seerd worden op de aanwezigheid
van de noodkerk van de O.L.V.
van Lourdesparochie aan het
Lourdesplein. Deze noodkerk en
de bijbehorende pastorie zijn na
melijk gebouwd in 1918. Dat de
kaart tevens niet kan dateren van
na 1925, is gebaseerd op de afwe
zigheid van het slachthuis, dat in
het genoemde jaartal is gebouwd.
Het ligt evenwel voor de hand te
veronderstellen dat de gevonden
plattegrond dateert uit het jaar
1919. Immers de kaart is aange
troffen in een dagblad uit dat jaar.
Konkrete bewijzen hiervoor zijn er
echter niet.
Beschrijving
Op de kaart vallen twee omlijnde
gebieden op. Het ene gebied is de
op dat moment bestaande kom,
die begrensd wordt door de bui
tenste singels, de Zoom, het
stadspark en het station. Het twee
de gebied betreft een stadsuitbrei
ding, die gearceerd is weergege
ven. Dit geplande gebied wordt
ongeveer begrensd door de (tegen
woordige) Zandstraat, een weg die
iets ten westen ligt van de Marconi-
laan (-Noord)De Vijverberg,
Churchillaan, Abraham de Haan
straat, Benedenbaantje, Oud-
Borgvliet, Paulus Buijslaan, Borg-
vlietsedreef en Prins Bernhardlaan.
Opvallend is dat het grootste ge
deelte van dit plan in een gewijzig
de vorm pas na 1945 is uitge
voerd. Met uitzondering van be
staande straten en een klein aantal
nieuw aan te leggen straten is het
geplande stratenplan geheel ver
schillend van het huidige. Een
vraag die men zich hier kan stellen
is in hoeverre men is uitgegaan van
de bestaande infrastruktuur.
Een ander opvallend gegeven is de
aanwezigheid van drie parken in
het uitbreidingsgebied. Het groot
ste park is gelegen in de Lage Me
ren. langs de Wattweg ter hoogte
van de huidige fabriek van Bruijn-
zeel. Aan de noordoostzijde van
het Volkspark bestonden plannen
voor een villa-wijk2, dus het eer
der genoemde park werd in de na
bijheid van een elite-buurt gepro-
jekteerd. Een geplande spoorweg
overgang zorgde voor de bereik
baarheid. De twee andere parken
vindt men langs de Kastanjelaan
(vh. Oude Wouwsebaan) en in de
Blokkendoos. Het is waarschijnlijk
een tijdsverschijnsel dat al deze
parken aan de oostzijde van de
spoorlijn zijn geprojekteerd. Een
arbeiderswijk, zoals het Fort, moet
het duidelijk met veel minder
groenvoorzieningen doen.
Het voert te ver om op alle details
van deze kaart in te gaan. Een aan
tal zaken worden hier nog kort be
licht. Als eerste gegeven zien we
dat er een drietal kerken zijn ge
pland. Eén aan de Noordzijde
Zoom. de tweede ter hoogte van
de huidige Gentiaanstraat, en een
derde bij het landgoed Lievensho-
ve. Ook aan de ontspanning van
de stadsbewoners is gedacht. Dit
blijkt uit een tweetal sportterreinen.
Plein XIII, dat door de uitbrei
dingsplannen centraal in de stad
komt te liggen, heeft een funktie
als sportterrein gekregen. Aan de
rand van het geplande gebied, ten
noorden van Lievenshove, is een
tweede sportterrein opgenomen.
In tegenstelling tot Oud-Borgvliet,
dat in de plannen is opgenomen,
ligt Nieuw-Borgvliet duidelijk bui
ten het uitbreidingsgebied. Tenslot
te is ter hoogte van de bestaande
spoorwegovergang bij wachtpost
13, nabij de watertoren, een nieu
we ingetekend. Deze nieuwe over
gang is duidelijk verbreed ten op
zichte van de oude. De weg naar
de overgang is ook nieuw en volgt
in grote lijnen de huidige Jacob
Obrechtlaan. Hierdoor lijkt het een
en ander ter plekke enigszins op de
tegenwoordige situatie.
Uit esthetisch oogpunt kan men
tenslotte nog opmerken dat het uit
breidingsplan telkens weer op klei
ne schaal een enigszins symme
trisch geheel lijkt te hebben, waarin
parken met een Art Deco-achtige
aanleg zijn geprojekteerd.
Tijdsbeeld en bespreking
Om het uitbreidingsplan te plaat
sen in de tijd wordt hier een korte
historische beschouwing gegeven
van stadsontwikkeling sinds de
Middeleeuwen. Aan de hand van
een gegeneraliseerd beeld van een
tweetal perioden zal getracht wor
den een aantal elementen te vin
den die voor de sociaal-ruimtelijke
struktuur en het kunstzinnige pa
troon van de stad uit die tijd van
wezenlijke betekenis zijn. De globa
le samenleving en de stad die daar
binnen ontstaan is, zijn onlosmake
lijk met elkaar verbonden. Dit
houdt in dat de historische ontwik
kelingsgang van de samenleving
van grote betekenis is en dat deze
zich manifesteert in de ontwikke
lingsprocessen van de stad. Over
de middeleeuwse stadsvorming be
staan twee tegenstrijdige opvattin
gen, die echter beide opgaan, af
hankelijk van het type stad. De Ita
liaanse en Vlaamse steden zijn oor
spronkelijk gebaseerd op 'Fernhan-
deF\ voor de midden-europese
steden berust de oorsprong veel
meer op een wisselwerking tussen
stad en omgevend platteland4.
Het beeld van de ruimtelijke orde
van een middeleeuwse stad, zoals
in ons geval de bestaande kom
zonder de 19e eeuwse uitleg, treft
enerzijds door een zekere eenvoud
van de hoofdtrekken, anderzijds
door een zeer fijne geleding in de
tails. De hoofdtrekken, verkeersas-
De Waterschans nr. 2 1991
De Waterschans nr. 2 1991
