78
79
groot kabinet
BEWEEGBARE
WASSEN BEELDEN.
uooit alhier te zien geweest.
De Heer A. VALE-NTYN, komende
van Parijs, heeft de eer het geachte
Publiek dezer Stad te berigtenüat hij,
gedurende deze Kermis alhier een
Verlooning van een geheel nieuwen,
aard zal ten loon stellen.
TYROLER ZANGERS,
De Waterschans nr. 4 1991
poppenspel en de harlekinade.
De toneeluitvoeringen werden in
veel gevallen met muziek omlijst,
hoewel de zelfstandige opererende
muzikant voorzien van buikorgel
en smartlap lange tijd een ver
trouwde verschijning bleef op de
kermis.
Na de industriële revolutie vindt er
een vermenging plaats van theater,
muziek, zang en dans. In de over
dekte carrousel wordt drank ge
schonken en muziek gespeeld, in
de feeëriek verlichte en van talloze
spiegels voorziene danspaleizen
kan worden gegeten en gedanst,
terwijl in andere tenten een variété
van zang, toneel en acrobatische
kunsten wordt getoond. Deze sa
mensmelting betekende na korte
tijd ook het einde van het theatrale
vermaak op de kermis. De groei
van het aantal vaste schouwburgen
speelde daarbij een grote rol, maar
ook de verzelfstandiging van het
circus dat immers veel variété
aspecten in zich verenigde. Het
verdwijnen van de 'levende' mu
ziek (ten gevolge van de opkomst
van goedkope, makkelijk te trans
porteren, mechanische muziekin
strumenten) heeft eveneens zijn tol
geëist, terwijl ook de concurrentie
van het nieuwe verschijnsel 'revue'
zich deed gelden.
komt dat zien, komt dat zien
Het kijk- en showwerk vormde een
belangrijk onderdeel van de oudste
kermis: reuzen, dwergen met wa
terhoofden, vrouwen zonder ar
men en andere gedrochtelijke spe
lingen van de natuur werden ten
tonele gevoerd. Maar ook gooche
laars, acrobaten, jongleurs, vuur
vreters, potsenmakers, sterke
mannen en koorddansers waren
zeker vanaf 1600 op de kermis te
vinden.
Sommige kermisexploitanten ope
reerden zelfstandig, anderen sloten
zich aan bij een groep waardoor de
gezamenlijke attracties het karakter
kregen van een heuse voorstelling.
Uit een dergelijke fusie zou uitein
delijk het circus ontstaan, dat zich
in de 19e eeuw losmaakte van de
kermis en een eigen tournee be
gon.
Een bijzondere plaats werd ingeno
men door illusionisten, zoals de
kwakzalver (niet te verwarren met
de wonderdokter), de somnambu-
liste en de psysikers. Het bedriege-
lijke spel van schijn en werkelijk
heid dat zij vertoonden, zou tot in
de 19e eeuw een grote aantrek
kingskracht uitoefenen op de men
sen.
In de 20e eeuw - en zeker na de
Tweede Wereldoorlog - is het be
lang van het kijk- en showwerk op
de kermis afgenomen. De opkomst
van radio en t.v. heeft, naast de
populariteit van het circus, daarbij
zeker een rol gespeeld.
tot lering ende vermaak
Populair gedurende de 17e en 18e
eeuw waren de menagerieën: de
tenten waar exotische dieren wer
den tentoongesteld. Dergelijke ver
zamelingen van zebra's, krokodil
len, kangoeroes, olifanten en wat
dies meer zij, moeten een onuitwis
bare indruk hebben gemaakt op de
boeren, burgers en buitenlui. In de
loop van de 19e eeuw werd het
educatieve aspect van deze exposi
ties overgenomen door de dieren
tuinen en verdween het
'beestenspul' van de kermis.
Dat voorlichting met name in de
19e eeuw een belangrijke rol speel
de, moge blijken uit de veelheid
van historische kabinetten die
toentertijd op de kermis te vinden
was. Met behulp van wassen beel
den, bewegende poppen en
perspectivische kunstgrepen wer
den taferelen uit verleden en he
den aan het publiek getoond. Met
het voortschrijden van de techniek,
werden deze 'beeldreportages'
steeds ingenieuzer. Spiegels, len
zen en andere optische wonderen
zorgden er uiteindelijk voor dat de
bezoekers zich konden vergapen
aan 'bewegende beelden'. De rei
zende bioscoop zou zeker tot de
eerste wereldoorlog een vertrouw
de verschijning blijven op de ker
mis.
Zeer geliefd in die tijd waren ook
de anatomische kabinetten waar,
aan de hand van skeletten, gepre
pareerde organen en lichaamsde
len op sterk water, inzicht werd
verschaft in de (pathologische)
anatomie. Zonder enige twijfel
hebben deze kabinetten een rol
gespeeld bij de sexuele voorlichting
en beeldvorming, getuige het feit
dat veel van deze attracties vooral
aandacht besteden aan de bouw
en functie van de geslachtsorga
nen. De kabinetten kenden niet
zelden speciale openingstijden
voor dames alleen.
zwieren en zwaaien
De bewegende attracties dateren
voornamelijk van de laatste eeuw.
De draaimolen (werkend op man-
of paardekracht) is weliswaar van
ouder datum en ook het hoge rad
werd al in de 18e eeuw gesigna
leerd, maar pas na toepassing van
motorische aandrijving kon dit type
vermaak uitgroeien tot zijn huidige
populariteit. De gigantische stoom-
carrousel van J.W. Janvier uit Ber
gen op Zoom kende in zijn dagen
Europese vermaardheid.
De grootschalige introductie van
de elektriciteit had grote gevolgen
voor de diversiteit en aantrekkings
kracht van het aanbod: botsautoot
jes, hully-gully's, achtbanen,
swingmills, kleefwanden e.d. ver
schenen ten tonele.
Het huidige computergestuurde
tijdperk tenslotte maakte attracties
mogelijk die lijken te spotten met
alle wetten van de zwaartekracht.
Deze technologische hoogstandjes
vormen de basis van het tegen
woordige kermisvermaak.
Tot zover een indruk van de ver
schillende vormen van vermaak
die in de loop der eeuwen op de
kermis te vinden waren. Rest
tenslotte de vraag naar de beteke
nis van de kermisgeschiedenis. Die
historie is zeker interessant en on
derhoudend, maar mag ze ook be
langwekkend worden genoemd?
de betekenis van de kermis
Het belang van de kermis kan op
diverse wijze worden geformu
leerd. Afgezien van de al genoem
de religieuze, sociale en economi
sche functies, heeft de kermis ook
een belangrijke rol gespeeld in de
ontwikkeling van het culturele le
ven. Een paar voorbeelden:
Het verschijnsel 'circus' vindt zijn
ontstaansgrond geheel in de ker
mis. Acrobaten, goochelaars, dan
sende beren en hansworsten wa
ren al vanaf de middeleeuwen be
kende verschijningen op de ker
mis. Dit vermaak bleek zoveel le
venskracht te bezitten dat het zich
uiteindelijk zelfstandig kon vesti
gen: het circustheater Carré is
daarvan het vroegste Nederlandse
voorbeeld. Anders gezegd: zonder
de kermis zou er geen circus zijn
geweest.
Hetzelfde geldt voor de dierentui
nen. In vroeger eeuwen was de
kermis de plaats waar vreemde,
exotische beesten aan den volke
werden getoond. Ter vermaak,
maar ook ter lering. In de 19e
eeuw blijkt deze attractie zo popu
lair dat ze zich kan afscheiden van
de kermis. Zo werd een diergaarde
als Blijdorp in Rotterdam opgericht
met behulp van de collectie van de
De Waterschans nr. 4 1991
DETYROLER Z A N O E R S.
VA N
De Onthoofding van Johannes den Dooper. Deze
Groep is geheel in beweging; men bespeurt het af
sterven van het afgeslagen hoofd en. ligchaam.
De dood van den beroemden Bozaris, getrokken
uit den laatstcn oorlog der Grieken en Turken.
Eene Groep van G Figuren.
Canaris cn Myantustweg'Gi ieken aan welke
Griekenland zijne vrijheid te danken heeft.
Napoleon in dezelfde houding als hij tegeii wnoi
dig geplaatst is op de kolomop de plaats Vendomc
(e Parijs.
Sir lloudson Leauw, Gouverneur van hel eiland
St. Helenatijdens de gevangenschap van Napoleon
De Talleyrand, de Staatkundigsle Man van
Frankrijk.
Melady Athol, de Redster van den voorlrltig-
tigen Prins Eduard Stuart.
De Italiaanschc Rooters, voorstellende cene
Groep van 7 Figuren, waarin verscheidene Monnik
ken overvallen worden door Hooversdie hen dwin
gen hun naar hunne schuilplaats te volgen; de
gelaatstrekken der Figuren en de bewegingen van
een kunstmatig Mechanicus laten niets te wen.
schen over.
Rokzclune de gelief koosde Sultane van Soli-
man II.
Mulek Athel cene Turk welke, op den oever des
doods, tot het Christendom overgaat.
Judith, na het afhouwen van het hoofd van den
Veldheer Holoferncs.
Jufvrouw Betje. l)it Figuur danst, op de maat
van hetmuzijk door het geheele Kabinet, er ont
breekt slechts hot leven aan.
Dc tusschcnpoz'ingcn zullen vervuld worden doorde verdienstelijk!.
de Hccren Baldes cn IIxldebrant.
Onnoodig is het om iets Ier ophemeling van deze
Toonkundige Mannen te meldendaar zelfs Frank
rijk er. Engeland opgetogen geweest zijn, bij het
hooren hunner Zangen. Des verkiezende kan men
hun ook aan huis doen komen ten einde nog beter
over hunne talenten te kunnen oordeelen.
Zij zijn in hun Nationaal Costuum gekleed.
PRIJZEN DER PLAATSEN:
Eerste Rang 49 Cents. Tweede Rang 25 Cents.
Kinderen betalen de helft.
(kt Kabinet is geplaatst op de Botermarkt over hei
T.ogetncntgenaamd hit 'Generale Hoofd-kwarlier
in is -dagelijks te hcslglijin.
Afb. 3. In de wassen beeldenkabinetten werd het publiek op de hoogte gebracht van historische en politieke gebeurtenissen.
kermisexploitant Henri Martin, die
ook de eerste directeur werd. Kort
om: zonder kermis geen dierentui
nen.
Op soortgelijke wijze zorgde de
kermis ervoor dat er in het begin
van deze eeuw bioscopen ontston
den. Er is nl. een rechtstreekse ont
wikkelingslijn te trekken tussen de
'rarekiek' (de kijkkast) in de mid
deleeuwen, de panorama's en
spiegeltaferelen in de 17e en 18e
eeuw, de camera obscura en het
diorama in de 19e eeuw en uitein
delijk de eerste bewegende beel
den via de kinematograaf. Deze
kermisattractie was zo geliefd, dat
ook dit vertier zich zelfstandig
vestigde: de geboorte van de bio
scoop. Met andere woorden: de
filmgeschiedenis zou er anders uit
hebben gezien zonder de kermis.
Ook de ontwikkeling van het to
neel is in hoge mate schatplichtig
aan de kermis. Tot de komst van
de vaste schouwburgen waren de
professionele acteurs voor hun
tournee aangewezen op de kermis
sen in den lande. Tot in de 20e
eeuw zou deze situatie blijven be
staan. Ergo: ook de geschiedenis
van het toneel is ondenkbaar zon
der de kermis.
En zo zijn nog wel meer voorbeel
den te geven: de hedendaagse flip-
perhal is een voortzetting van de
goktenten op de kermis, de disco is
het danspaleis van vroeger, de
snackbar een eigentijdse variant
van de delicatessenkraam van we
leer. De kermis fungeert als een
soort broedmachine: ze ontwikkelt
en koestert culturele uitingen net
zo lang totdat ze groot en sterk ge
noeg zijn om op eigen benen te
staan. De kermis kan met recht een
culturele bakermat worden ge
noemd.
Maar kermis - en zeker in het pre-
industriële tijdperk - was meer nog
dan dat. Het bemiddelde tussen di
verse culturen, het overbrugde
geografische afstanden, het zorgde
voor een wisselwerking tussen de
levenssfeer van de elite en het ge
wone volk. Die stelling vereist eni
ge toelichting.
Het reizend volksvermaak door
kruiste West-Europa. Het is evi
dent dat het programma van de ar
tiesten de invloed onderging van
de verschillende culturen waarmee
zij in aanraking kwamen. Op die
