Bergs Diep
De stadspoorten van
Bergen op Zoom 4
10
11
Afb. 6. Gedeelte van gelede noord
wand in tweede transept met de in
kunstharsmortel gerepliceerde putti
op houten konsoles. Foto 1988,
R.D.M.Z., L. Tangel.
buurt van de epitaaf is begraven en
waarop de memorieplaquette de lof
van de overledene wordt vermeld. -
rouwbord: een lós opgehangen houten
gedenkbord in een kerk, voor iemand
die in de buurt van het rouwbord be
graven is. Wapens vormen het belan-
grijkse element. - dook: vroeger van
ijzer -tegenwoordig van brons of
kunststof- kram of bout om stenen
danwel stenen en houten onderdelen
aan elkaar te verbinden of aan achter-
of onderliggend metselwerk te veran
keren. - putto: (m.v. putti); een naakt
kinderfiguurtje met dekoratieve of alle
gorische betekenis. - gekornist: omge
trokken/omgezette lijst of profiel op
een hoek. - obelisk: prouknaald-
gedenknaald met vierkant grondvlak,
die naar boven smaller wordt en pira
midevormig uitloopt. -witmarmer:
kalkgesteente. Betrof witmarmer uit
Carrara - Italië met een fijn kristallijne
struktuur en weinig of geen aderen
o.d. - roodmarmer: kalkgesteente. Be
trof vrijwel zeker witgeaderde rouge
Sint-Rémy uit de groeve te Rochefort -
België. De groeve bestaat heden nog
wel doch is niet meer in exploitatie. -
Gris des Ardennes: Kalksteen. Betrof
bijna zeker géaderd bruin-grijsmarmer
uit de groeve carrières de Roche Fon
taine te Franchimont - België. De groe
ve is al vele jaren gesloten maar er is
nog steeds een beperkte hoeveelheid
blokken in voorraad. In die voorraad is
de prachtige en fraai getekende tombe
plaat van het grafmonument voor
Charles Morgan na lang zoeken gevon
den welke eertijds eveneens was ver
vaardigd uit deze natuursteen met het
zelfde profiel. 2 Gemeente-archief
Bergen op Zoom S.A. voorl. inv. nr.
84, pag 104-105. (Informatie van W.
van Ham, gemeente-archivaris). 3 -
Tekening blad 44 in restauratie-archief,
schaal 1:10 en Ware Grootte - Bij de
Katholieke Universiteit Brabant te Til-
Afb. 5. Putto in zithouding. Samen
gesteld uit de wit marmeren
brokstukken en fragmenten met
gips aanvullingen. Foto 1985,
R.D.M.Z., L. Tangel.
burg bevindt zich in de tekeningen-
kollektie eveneens een tekening van
het monument, gemaakt rond de laat
ste eeuwwisseling. Deze is minder be
trouwbaar. 4 De in de memorietekst
voorkomende schuin geplaatste verti-
kale streepjes geven het einde aan van
de op de plaat voorkomende regels.
Afb. 7. Portretschilderij Jacob van
Volbergen. Olieverf op doek. Foto
Gemeentemuseum - Bergen op
Zoom.
Hangt momenteel in de Raadzaal
van het Stadhuis te Bergen op
Zoom.
De Waterschans nr. 1 1992
Reacties van lezers
De naam 'Potjeskermis'
door: Fons Gieles
Volgens een artikel van ir. A. Ju
ten in de Avondster (1929) houdt
de naam Potjeskermis verband met
een kermis, die in het verleden
werd gehouden in de omgeving
van het huis of locatie 'Kijk in de
Pot'.
Op 17 Maart, feestdag van St.
Gertrudis, werden de nieuwe be-
stuurderen op het kasteel van
Oud-Borgvliet genodigd om er een
feestmaal te genieten. Het was op
die dag een drukte van belang
want in de Gertrudiskapel kwamen
vele honderden de Stadspatrones
gedenken. Tevens nam men bij de
wat verderop gelegen St. Gertru-
disbron water mee naar huis. Dat
water werd in potjes vervoerd.
De pelgrims die na het Gertru-
disstraatje (later Bruinevistraat)
naar bron en kapel aan de zeekant
trokken, passeerden de locatie
'Kijk in de Pot'. Dat punt was voor
de kooplieden zeer geschikt om
van daaruit hun waren te koop aan
te bieden. Wellicht was een van de
veel gevraagde artikelen een potje
om er het geneeskrachtige bronwa
ter uit de Gertrudisbron mee te
kunnen vervoeren. Lang nadat de
Gertrudiskapel was gesloopt,
kwam men toch op 17 maart naar
de bron van Gertrudis om er water
te halen om devotionele redenen.
Een zelfde kermisdrukte ontwikkel
de zich die dag vlak bij de Gertru
diskapel en tevens op Oud-Borg
vliet.
Men kwam ook in groten getale via
de Borgvlietse Dreef naar de Ger
trudiskapel. Langs die dreef zal
zich ook 'negotie' en vermaak heb
ben gevormd.
De interpretatie van Juten gaat er
wel van uit dat de benaming 'Kijk
in de Pot' ouder is dan het hoge
huis op de berg, onderdeel van de
vroeg-17e eeuwse vestinggordel
rondom Bergen op Zoom. Op de
kaart van Jacob van Deventer
(1560) zijn op diezelfde plaats of
vlak daarbij twee gebouwen te
zien. Of de locatie toen reeds 'Kijk
in de Pot' heette, valt bij Jacob van
Deventer niet te lezen.
Dat op 17 maart menigeen met
een potje liep (al dan niet gevuld
met Gertrudisbronwater) en zo ter
kermis ging en terug, kan in de
volksmond aanleiding zijn geweest
tot de benaming 'Potjeskermis'.
Dat de kermis zich ontwikkelde
vanaf de locatie 'Kijk in de Pot' en
daaraan de naam ontleende, klinkt
eveneens aanvaardbaar. Vermoe
delijk is die oude benaming daar
aan de Zeekant en op Oud-Borg-
vliet blijven leven en is ze van daar
uit doorgegeven.
Tegel
De heer Dons reageerde op het ar
tikel over de Margrietkan (Water
schans: 3, 1991).
Hij vertelde een tegel te bezitten
waarop eenzelfde bloemmotief in
blauw staat afgebeeld. De tegel zou
afkomstig zijn uit een pand in de
Potterstraat (13,3x13,3 cm: dik
te: IV2 cm.). Volgens kenners
zou het mogelijk een 16e eeuws
exemplaar betreffen. Het blijkt een
zeer zeldzaam motief te zijn dat
hoegenaamd in geen enkel tegel-
boek wordt aangetroffen.
door: WILLEM VAN DE HAM
De Lievevrouwepoort
Van de Bergse stadspoorten is de
Lievevrouwe- of Gevangenpoort
de enige, die nog bestaat. In de vo
rige eeuw werd het gebouw wel
eens als een sta-in-de-weg be
schouwd: thans is het een pronk
stuk voor de stad en een monu
mentale afsluiting voor het schil
derachtige beeld van de Lieve
vrouwestraat. Voor Nederland
vormt de poort een zeldzaam voor
beeld van middeleeuwse bouw
kunst. De bakstenen aanbouw met
arkeltorentjes aan de stadszijde
straalt een zekere charme uit.
Sommigen stellen de bouw van de
poort op het laatste kwart van de
dertiende eeuw. Die veronderstel
ling houdt vermoedelijk verband
met de onbewezen bewering, dat
Gerard van Wezemaal, eerste heer
van Bergen op Zoom, de stad ca.
1289 heeft laten ommuren. De
werkelijke geschiedenis van de
poort begon ca. 1335 of iets eer
der. Toen is immers de oudste
stadskern met omgeving door mu
ren omringd. De oudste vermel
ding van de Lievevrouwepoort is
echter pas uit 1400.1 Volgens des
kundigen is de poort ouder.
Er waren reeds vroeg een hoofd
poort, een brug en voorpoort te
onderscheiden. De hoofdpoort be
stond uit een (in de vijftiende eeuw
grotendeels vernieuwde) rechthoe
kige poorttoren met ronde hoekto
rens. Hiervan is de westgevel nog
voor een groot deel authentiek; in
de doorgang is de sleuf van een
hamei (valhek) nog te zien. De
zware, halfronde hoektorens uit
Gobertangesteen, die nu nog het
aanzien van de poort bepalen,
schijnen tegelijkertijd te zijn ge
bouwd, evenals de voorpoort.2 De
torens tellen elk drie verdiepingen
