"Er
12
13
3>
2
l
meter
Lieve vrouwe
poort
De Waterschans nr. 1 1992
en een zolder. Op alle verdiepin
gen waren schietgaten aange
bracht, terwijl de bovenste verdie
ping alternerend werpgaten bezat.
Aan de landzijde was een even
eens met Gobertange beklede brug
gelegen, beschermd door een
voorwerk, dat in feite een binnen
plaats vormde, bestaande uit twee
muren, aan de westkant afgesloten
met een door twee torentjes ge
flankeerde voorpoort. Op de ron
de hoektorens is thans nog te zien,
waar zich deuren bevonden, waar
langs men een weergang kon be
reiken, die zich wellicht op de
muur tussen de genoemde toren
tjes en de hoofdpoort bevond.
Op de hoofdpoort sloten aan twee
zijden de stadsmuren tegen de ron
de torens aan (afb. 1). Een deel
van de constructie van een stads
muur is nog te zien in het huidige
toegangsportaal aan de noordzij
de. De weergangen op de stads
muren waren vanuit de poort toe
gankelijk in het portaal is zelfs een
deel van de vloer van een weer
gang bewaard. Zij waren ook be
reikbaar via buitentrappen, waar
van die tegen de noordelijke ronde
toren thans als toegangstrap tot het
huidige gebouw fungeert. Er is la
ter een dak boven de trap aange
bracht, terwijl deze in 1935 mid
dels een nieuwe buitentrap via een
bordesje toegankelijk is gemaakt.
De trap aan de zuidzijde, die in
1474 werd vermeld, is nadien ver
vangen door een oprit. De toegang
in de zuidelijke toren is sinds lang
dichtgemetseld. De stadsmuren
weerszijden de poort zijn in 1525
door Willem Pryem in opdracht
van het stadsbestuur afgebroken.3
De poort wordt gevangenis
Van de oudste geschiedenis van de
poort is weinig bekend. In
1447/1448 werd de uurklok in de
poort verhangen omdat die te laag
hing. In 1498 is aan de haven een
spuitoren gebouwd, met daarin
een uurwerk en klok. De klok in de
Lievevrouwepoort zal daardoor
overbodig zijn geworden.4
De omwalling van het Havenkwar
tier, eens een voorstad buiten de
Lievevrouwepoort (in eerste aan
leg tussen 1484 en 1491, grootser
afgesloten in 1505-1508) maakte
de poort ook als stadsuitgang over
bodig. Het afbreken van de aan
sluitende stadsmuren en het dem
pen van de voorliggende grachten
liet overigens nog enige jaren op
zich wachten. Sindsdien kwam het
gebouw als gevangenis voor, maar
er zijn gegevens, die erop kunnen
wijzen, dat het reeds eerder als zo
danig fungeerde. Pas in 1485 is er
een stellige vermelding van het ge
bruik van de poort als gevangenis.
Sindsdien zal de naam Gevangen
poort in zwang zijn geraakt. De
nieuwe naam wisselt in de archief
stukken en in het lokale spraakge
bruik nog steeds af met de oor
spronkelijke 'Onser Vrouwenpoort'
of 'Lievevrouwepoort'. In 1504/
05 is in de rentmeestersrekening
van de heer sprake van 'onser
Vrouwer poorte dwelc is de gevan
gen poorte'/'
Over de inrichting tot gevangenis is
niet erg veel bekend. In 1493 wa
ren er al gevangenen uitgebroken,
wat aan technische gebreken werd
geweten.6 Vier jaar nadien ver
richtte men veel metsel- en steen-
houwerswerk aan de poort. Dit ge
geven wordt wel beschouwd als
een datering voor de aanbouw met
arkeltorenjes aan de stadszijde.7
Deze aanbouw had aan beide zij
den trapgevels, waarvan die boven
de westkant van de poort vermoe
delijk in de tweede helft van de
achttiende eeuw werd afgebro
ken.8 De poort was inmiddels
door in - en aanbouwen geheel
omsloten en in het stadsbeeld op
genomen (zie de volgende para
graaf en afb. 2)
De ronde torens waren in 1525 ge
heel vervallen zodat de gevange
nen niet droog konden zitten er
werden houten kappen op de to
rens gezet, met stro gedekt.9 De
markies gaf in 1533 aan de stad
verlof een 'vroente' te maken,
waarin alle burgers, die niet om
lijfstraffen gevangen gezet moesten
worden, een verblijf konden vin
den. Dit vertrek bevond zich op de
tweede verdieping van de aan
bouw aan de stadszijde; de cipier
woonde in de verdieping daaron
der, thans expositieruimte. De
aanbouw heette in de zeventiende
eeuw het 'woonhuys'. Verwisseling
met de na te noemen huisjes in het
voorwerk is echter mogelijk.10 In
-|l00
7 500.
Afb. 7. Situatie van de Lievevrouwepoort ca.
7. Lievevrouwestraat
2. Buiten Onsser Vrouwenpoorte (later Rijkebuurt
straat)
3. Over 't Spoe (later Moeregrebstraat)
4. Lievevrouwekapel
Afb. 2. Situatie van de Lievevrouwepoort ca. 1825.
7. Lievevrouwestraat
2. Rijkebuurtstraat
3. Moeregrebstraat
4. Nieuwe Markt
De Waterschans nr. 1 1992
de ontploffing van het nabijgelegen
kruitmagazijn de Stoelemat. Zeven
jaar nadien was er schade door een
brand.
Een aantal inwoners van Bergen
op Zoom diende in 1881 bij het ge
meentebestuur een verzoekschrift
in, om de omgeving te verfraaien
en te verbeteren door afbraak van
de poort. Van hogerhand onder
andere minister Six en jhr.mr. Vic
tor de Stuers sprongen in de bres
voorkwam men de afbraak. Vier
jaar nadien werd A.J.L. de Roock
tot burgemeester benoemd, die
oog had voor de cultuur-histori
sche waarden in de stad. Daarmee
waren de afbraakplannen voor
goed van de baan. Wel realiseerde
het gemeentebestuur in 1908 een
wegomleiding langs de zuidzijde
van de poort; hierlangs kon dus
het zwaardere verkeer plaats vin
den.14
Nieuwe bestemmingen
Reeds in de negentiende eeuw ver
anderde het karakter van de Ge
vangenpoort van strafgevangenis
in een voorbijgaand verblijf voor
zwervende personen en voor de tij
delijke detentie van 'lichte' geval
len. Ook deze functies vervulde de
poort ca. 1925 niet meer. Er waren
in 1929 hoognodig herstellingen
nodig, die geen uitstel gedoogden.
Deze betroffen de arkeltorentjes en
enige delen van de gevel aan de
stadszijde.
De restauratie van het inwendige
liet nog tot 1931 - 1932 op zich
wachten. Men bracht er het ge
meentemuseum onder, waartoe
op de eerste verdieping tussen
wanden werden uitgebroken, zo
dat een expositiezaaltje ontstond.
Buiten werd in 1934 aan de stads
zijde het beeld 'De Vruchtbaarheid'
1559 waren de hoektorens in
slechte staat van onderhoud.11 In
1612 was herstel van stormschade
nodig. Het woonhuis in de toren
brandde een jaar later af en moest
opnieuw worden opgebouwd met
de twee grote en de twee kleine
arkel) torentjes. Het stadsbestuur
besloot in 1619 het vervallen voor
werk te laten afbreken, omdat het
een groot 'oncieraet' vormde. Ove
rigens verdween dit onderdeel niet
ineens zowel op een tekening van
1671 als op een maquette van ca.
1750 zijn nog delen te zien.12
Tot 1795 was de poort formeel
eigendom van de markies, hoewel
de stad het gebruik had gehad en
het onderhoud eraan had verricht.
In 1807 is de poort door het mini
sterie van financiën (de Staat was
ondertussen eigenaar geworden)
aan het gemeentebestuur in eigen
dom en onderhoud overgedra-
1
gen.10
De poort leed in 1831 ernstig door
Afb. 4. De Lievevrouwepoort vanuit het westen. Links de zogenaamde
hovenierswoning van de erven Franken. Uiterst links is nog een deel te
zien van het huis 'De Sterre van Maastricht'. Rechts is de poort reeds
vrijgelegd. Foto ca. 1920.
Afb. 3. De Lievevrouwepoort vanuit het oosten. Links de gevel van het
huis 'De Bruyt op de Trapp', met een aanbouw tegen de poort. Uiterst
links een deel van de vroegere Korenwaag. Tegen de gevel van de poort
getuigen verschillende reuze aanplakbiljetten van weinig gevoel voor de
cultuur-historische waarde van dit moment. Prentbriefkaart uit het laatste
kwart van de 19e eeuw. Gemeentelijke Archiefienst, Bergen op Zoom.
