4
r
*st "•'VW.
HET HUIS 'DE BALANCHE'
t
Geschiedkundig tijdschrift
De Waterschans nr. 2 1992
aan sporen en resten uit het verle
den zoals funderingen van verdwe
nen gebouwen, afvalkuilen en
oude leeflagen, bedreigd gaat wor
den door nieuwbouw, rioolaanleg,
of andere werkzaamheden waarbij
grote hoeveelheden grond worden
verzet.
Het grote verschil met geschreven
tekst is immers, dat het bodemar
chief per plaats steeds maar een
keer kan worden geraadpleegd.
Daarom is iedere opgraving een
eenmalige onderneming, die uitge
voerd moet worden met de grootst
mogelijke zorg.
In elke stad wordt bijna dagelijks
het bodemarchief stukje bij beetje
aangetast. Dit noemt men ook wel
'bodemerosie'. In een onderzoek
naar bodemerosie in alle oude bin
nensteden in Nederland kreeg Ber
gen op Zoom ooit de aantekening
'verontrustend'.1
Inmiddels is de situatie niet echt
verbeterd. Grootschalige bouwpro
jecten in de binnenstad, die Bergen
op Zoom tot nu toe enigszins
bespaard zijn gebleven, lijken bin
nenkort ook hier een aanvang te
krijgen. Terwijl in veel steden deze
storm alweer wat is gaan liggen,
moet hij hier nog opsteken, zodat
de gelegenheid, of liever de nood
zaak tot het doen van archeolo
gisch onderzoek enorm zal toene
men. Het systematisch bijhouden
van deze dingen zou minstens een
dagtaak kunnen vormen, maar
momenteel gebeurt het, hoe kan
het ook anders, slechts marginaal.
Het is eigenlijk de gemeente zelf
die, mits zij aandacht wenst te
besteden aan haar eigen verleden
(en niet alléén aan de monumen
ten) hierin het voortouw zou moe
ten nemen, maar helaas is dit besef
-ten dele ook door onbekendheid
met de archeologie als weten-
schap- in veel steden in Nederland
nog niet of nauwelijks gegroeid.
Dat is voor Bergen op Zoom, een
stad met een toch alleszins rijke
historie, nog extra frustrerend, om
dat hier zo goed als geen geschre
ven bronnen van voor het jaar
1400 bewaard zijn gebleven. Aan
de andere kant bestaat hier wel de
gelijk een ruime interesse voor de
lokale geschiedenis, gezien het
grote aantal publicaties en de vele
mensen die zich met archiefonder
zoek bezighouden.
Een ander nadelig feit in Bergen op
Zoom betreft de hoge mate van
kwetsbaarheid van het bodemar
chief. In de loop der eeuwen wer
den sommige delen van de bin
nenstad afgegraven om de relatief
grote hoogteverschillen van de ho
ge zangronden te nivelleren, bij
voorbeeld in het gebied rondom
het Markiezenhof, terwijl het opho
gen van de bodem met afval en
zand van elders om zich te wape
nen tegen wateroverlast, zoals dat
in veel plaatsen in ons land een
vertrouwd beeld is, hier nauwelijks
nodig was. Het resultaat is dat de
oude cultuurlagen hier en daar bij
na aan de oppervlakte liggen en
niet erg diep reiken. Dit geldt voor
alle natuurlijke hoogten in de stad,
vooral in het havengebied. Het ge
volg is dat het bodemarchief daar
ook bij heel ondiepe (niet onder-
kelderde) nieuwbouw of zelfs al bij
renovaties groot gevaar loopt.
De kans bestaat dus dat iri de ko
mende tijd in Bergen op Zoom op
nieuw belangrijke delen van dit on
dergrondse archief ongedocumen
teerd vernietigd gaan worden. Als
we geen poging ondernemen om
bouwactiviteiten vooraf te laten
gaan door archeologisch onder
zoek, zou de aantekening 'veron
trustend' wel eens snel kunnen ver
anderen in 'rampzalig'.
In afwachting van deze donkere tij
den zijn waarnemingen zoals op
het Sint Catharinaplein, hoe klein
schalig ook, daarom des te waar
devoller.
De geschiedenis van het Sint
Catharinaplein
Het aanzicht van Bergen op Zoom
vóór 1400, het stratenpatroon en
de aard en dichtheid van de be
bouwing, zijn slechts voorzichtig te
reconstrueren uit archiefbronnen
uit de vroege 15e eeuw en enkele
schaarse 14e eeuwse teksten. Over
de periode van ontstaan en uit
groeien van een mogelijke voorste
delijke nederzetting naar een echte
Middeleeuwse stad is zo goed als
geen geschreven informatie be
waard gebleven. Ook het archeo
logische aandeel bleef hierin tot nu
toe heel beperkt.
Dit geldt vooral voor het gebied ten
noorden van de Grebbe, waarvan
wordt aangenomen dat het later tot
ontwikkeling kwam dan de rest van
de stad.2
De historie van het Catharinaplein
en omgeving, dat midden in dit ge
bied ligt, is in voorgaande studies al
enkele malen belicht.3
Ze wordt hier nog eens samenge
vat.
De oudst overgebleven tekst waar
in het huidige plein ter sprake
komt, dateert uit 1402.4 Het
wordt dan 'Nieuwe Markt' ge
noemd, een aanwijzing dat ze nog
niet zo lang daarvoor was aange
legd. In 1406 heette het 'De nieu
we markt, waar men nu huiden op
pleegt te verkopen'.5 Hoewel de
randbebouwing sinds die tijd
enorm veranderd is, lijkt de vorm
van de markt, zoals we die nu ken
nen, dan al min of meer bepaald,
hetgeen ook zou blijken uit de ar
cheologische waarnemingen.
Hoe zag dit stadsdeel er uit in de
tijd vóór 1400?
Volgens Willem van Ham werd de
oudste structuur bepaald door een
straat, die in het verlengde van de
Kremerstraat, via de Jacobsbrug
over de Grebbe, langs de linker ge-
velwand van het plein leidde en
aansloot op de huidige Wijn
gaardstraat. Deze laatste werd al in
1321 genoemd als 'de straat boven
Herman Pensaertstove' en in 1397
'Op ten Vijfhoeck'.6
Dit geheel vormde waarschijnlijk
de oudste verbinding van de Grote
Markt met het noorden, ouder dan
die via de Fortuinstraat en Steen-
bergsestraat. Hoe het gebied rond
om deze weg er in de 13e en 14e
eeuw uit heeft gezien is door ge
brek aan schriftelijke bronnen
slechts hypothetisch aan te geven.
Het westelijk gedeelte hiervan be
stond uit een heuvel, die minstens
even hoog was als de huidige
Scholiersberg, maar bij de uitbrei
ding van het Markiezenhof deels is
afgegraven.
(Wordt vervolgd)
NOTEN
1. W.A.van Es (red.), het bodemar
chief bedreigd. Archeologie en plano
logie in de binnensteden van Neder
land, Amersfoort/'s-Gravenhage
1982. 2. W.A.van Ham, De middel
eeuwse stadsplattegrond van Bergen
op Zoom, Studies uit Bergen op
Zoom, 2, 1977, p.31; Idem, Vorming
en voortbestaan van het middeleeuwse
stadsbeeld, Bergen op Zoom gebouwd
en beschouwd. Alphen a/d Rijn 1987,
p.83. 3. W.A.van Ham, C.D. Vanwe-
senbeeck en L.J.Weijs, De Sint Ja-
cobskapel aan de Vismarkt te Bergen
op Zoom, Bergen op Zoom 1976, p.7-
43 en: W.A. van Ham, De versterkte
marktstad, Studies uit Bergen op
Zoom, 4. 1982, p. 13-42. 4. Oud stad
sarchief, Stadsregister inv.nr. 15,
f.64v. 5. Idem, f.92. 6. W.A.van Ham,
Straten en straatnaamgeving. Verken
ningen in middeleeuws Bergen op
Zoom 4, De Waterschans, 1, 1986,
p.19; Idem, Bergen op Zoom in op
komst en eerste bloei, Studies uit Ber
gen op Zoom, 6, 1988, p.68.
de
Bouwhistorie
Bewoningsgeschiedenis
Muurschildering
Vondsten
Biologisch materiaal