4 r *st "•'VW. HET HUIS 'DE BALANCHE' t Geschiedkundig tijdschrift De Waterschans nr. 2 1992 aan sporen en resten uit het verle den zoals funderingen van verdwe nen gebouwen, afvalkuilen en oude leeflagen, bedreigd gaat wor den door nieuwbouw, rioolaanleg, of andere werkzaamheden waarbij grote hoeveelheden grond worden verzet. Het grote verschil met geschreven tekst is immers, dat het bodemar chief per plaats steeds maar een keer kan worden geraadpleegd. Daarom is iedere opgraving een eenmalige onderneming, die uitge voerd moet worden met de grootst mogelijke zorg. In elke stad wordt bijna dagelijks het bodemarchief stukje bij beetje aangetast. Dit noemt men ook wel 'bodemerosie'. In een onderzoek naar bodemerosie in alle oude bin nensteden in Nederland kreeg Ber gen op Zoom ooit de aantekening 'verontrustend'.1 Inmiddels is de situatie niet echt verbeterd. Grootschalige bouwpro jecten in de binnenstad, die Bergen op Zoom tot nu toe enigszins bespaard zijn gebleven, lijken bin nenkort ook hier een aanvang te krijgen. Terwijl in veel steden deze storm alweer wat is gaan liggen, moet hij hier nog opsteken, zodat de gelegenheid, of liever de nood zaak tot het doen van archeolo gisch onderzoek enorm zal toene men. Het systematisch bijhouden van deze dingen zou minstens een dagtaak kunnen vormen, maar momenteel gebeurt het, hoe kan het ook anders, slechts marginaal. Het is eigenlijk de gemeente zelf die, mits zij aandacht wenst te besteden aan haar eigen verleden (en niet alléén aan de monumen ten) hierin het voortouw zou moe ten nemen, maar helaas is dit besef -ten dele ook door onbekendheid met de archeologie als weten- schap- in veel steden in Nederland nog niet of nauwelijks gegroeid. Dat is voor Bergen op Zoom, een stad met een toch alleszins rijke historie, nog extra frustrerend, om dat hier zo goed als geen geschre ven bronnen van voor het jaar 1400 bewaard zijn gebleven. Aan de andere kant bestaat hier wel de gelijk een ruime interesse voor de lokale geschiedenis, gezien het grote aantal publicaties en de vele mensen die zich met archiefonder zoek bezighouden. Een ander nadelig feit in Bergen op Zoom betreft de hoge mate van kwetsbaarheid van het bodemar chief. In de loop der eeuwen wer den sommige delen van de bin nenstad afgegraven om de relatief grote hoogteverschillen van de ho ge zangronden te nivelleren, bij voorbeeld in het gebied rondom het Markiezenhof, terwijl het opho gen van de bodem met afval en zand van elders om zich te wape nen tegen wateroverlast, zoals dat in veel plaatsen in ons land een vertrouwd beeld is, hier nauwelijks nodig was. Het resultaat is dat de oude cultuurlagen hier en daar bij na aan de oppervlakte liggen en niet erg diep reiken. Dit geldt voor alle natuurlijke hoogten in de stad, vooral in het havengebied. Het ge volg is dat het bodemarchief daar ook bij heel ondiepe (niet onder- kelderde) nieuwbouw of zelfs al bij renovaties groot gevaar loopt. De kans bestaat dus dat iri de ko mende tijd in Bergen op Zoom op nieuw belangrijke delen van dit on dergrondse archief ongedocumen teerd vernietigd gaan worden. Als we geen poging ondernemen om bouwactiviteiten vooraf te laten gaan door archeologisch onder zoek, zou de aantekening 'veron trustend' wel eens snel kunnen ver anderen in 'rampzalig'. In afwachting van deze donkere tij den zijn waarnemingen zoals op het Sint Catharinaplein, hoe klein schalig ook, daarom des te waar devoller. De geschiedenis van het Sint Catharinaplein Het aanzicht van Bergen op Zoom vóór 1400, het stratenpatroon en de aard en dichtheid van de be bouwing, zijn slechts voorzichtig te reconstrueren uit archiefbronnen uit de vroege 15e eeuw en enkele schaarse 14e eeuwse teksten. Over de periode van ontstaan en uit groeien van een mogelijke voorste delijke nederzetting naar een echte Middeleeuwse stad is zo goed als geen geschreven informatie be waard gebleven. Ook het archeo logische aandeel bleef hierin tot nu toe heel beperkt. Dit geldt vooral voor het gebied ten noorden van de Grebbe, waarvan wordt aangenomen dat het later tot ontwikkeling kwam dan de rest van de stad.2 De historie van het Catharinaplein en omgeving, dat midden in dit ge bied ligt, is in voorgaande studies al enkele malen belicht.3 Ze wordt hier nog eens samenge vat. De oudst overgebleven tekst waar in het huidige plein ter sprake komt, dateert uit 1402.4 Het wordt dan 'Nieuwe Markt' ge noemd, een aanwijzing dat ze nog niet zo lang daarvoor was aange legd. In 1406 heette het 'De nieu we markt, waar men nu huiden op pleegt te verkopen'.5 Hoewel de randbebouwing sinds die tijd enorm veranderd is, lijkt de vorm van de markt, zoals we die nu ken nen, dan al min of meer bepaald, hetgeen ook zou blijken uit de ar cheologische waarnemingen. Hoe zag dit stadsdeel er uit in de tijd vóór 1400? Volgens Willem van Ham werd de oudste structuur bepaald door een straat, die in het verlengde van de Kremerstraat, via de Jacobsbrug over de Grebbe, langs de linker ge- velwand van het plein leidde en aansloot op de huidige Wijn gaardstraat. Deze laatste werd al in 1321 genoemd als 'de straat boven Herman Pensaertstove' en in 1397 'Op ten Vijfhoeck'.6 Dit geheel vormde waarschijnlijk de oudste verbinding van de Grote Markt met het noorden, ouder dan die via de Fortuinstraat en Steen- bergsestraat. Hoe het gebied rond om deze weg er in de 13e en 14e eeuw uit heeft gezien is door ge brek aan schriftelijke bronnen slechts hypothetisch aan te geven. Het westelijk gedeelte hiervan be stond uit een heuvel, die minstens even hoog was als de huidige Scholiersberg, maar bij de uitbrei ding van het Markiezenhof deels is afgegraven. (Wordt vervolgd) NOTEN 1. W.A.van Es (red.), het bodemar chief bedreigd. Archeologie en plano logie in de binnensteden van Neder land, Amersfoort/'s-Gravenhage 1982. 2. W.A.van Ham, De middel eeuwse stadsplattegrond van Bergen op Zoom, Studies uit Bergen op Zoom, 2, 1977, p.31; Idem, Vorming en voortbestaan van het middeleeuwse stadsbeeld, Bergen op Zoom gebouwd en beschouwd. Alphen a/d Rijn 1987, p.83. 3. W.A.van Ham, C.D. Vanwe- senbeeck en L.J.Weijs, De Sint Ja- cobskapel aan de Vismarkt te Bergen op Zoom, Bergen op Zoom 1976, p.7- 43 en: W.A. van Ham, De versterkte marktstad, Studies uit Bergen op Zoom, 4. 1982, p. 13-42. 4. Oud stad sarchief, Stadsregister inv.nr. 15, f.64v. 5. Idem, f.92. 6. W.A.van Ham, Straten en straatnaamgeving. Verken ningen in middeleeuws Bergen op Zoom 4, De Waterschans, 1, 1986, p.19; Idem, Bergen op Zoom in op komst en eerste bloei, Studies uit Ber gen op Zoom, 6, 1988, p.68. de Bouwhistorie Bewoningsgeschiedenis Muurschildering Vondsten Biologisch materiaal

Periodieken

De Waterschans | 1992 | | pagina 12