Miscellanea Archivistica II
37
NOTEN
Toneel en schilderkunst in Den Struijs en Het Prieel van Rosen
De Waterschans nr. 2 1 992
zaak, ook al zal men tegenwerpen,
dat een dubbele Madonna-voor
stelling elders ook wel eens voor
komt. Bij de plaatsing van beide
beelden ging men ervan uit, dat
een gotische nis op zich bestemd is,
om er een beeld in te plaatsen. Dat
hoeft echter niet het geval te zijn
men kan er ook een lantaarn, uur
werk of ander voorwerp in zetten.
Archiefgegevens over beelden aan
de Lievevrouwepoort zijn tot dus
verre niet aangetroffen.
Het ligt echter voor de hand, dat er
een Mariabeeld stond in de nis aan
de kant van de Lievevrouwestraat,
waar zich bovendien een Mariaka
pel bevond.
Een heiligenbeeld aan de zijde van
de Rijkebuurtstraat (thans aan de
Westersingel) roept meer vraagte
kens op. Hier moest men indertijd
een eventuele aanval op de stad
afweren, dus een beeld in de nis
was aan projectielen blootgesteld.
Als er een beeld gestaan heeft, dan
denk ik in dat geval liever aan een
strijdbare wildeman met knots en
stadswapen. Niets past beter bij het
weerbare karakter van de poort.
Waarmee ik niet wil beweren, dat
het beeld van Piet van Dongen
dient te verdwijnen. In de lijn van
de moderne geschiedenis is het
daar volkomen op zijn plaats.
1. W. van Ham 'De stadspoorten van
Bergen op Zoom 4'. De Waterschans
22 (1992) 11 - 17. Ik dank de heer A.
Suijkerbuijk, medewerker van de Ge
meentelijke Archiefdienst en de heer
A. Gieles, beiden te Bergen op Zoom,
voor hun bijdrage aan het onderzoek
ten behoeve van dit artikel. 2. Mr. Dr."
P.A.F. Blom (1879 - 1955) was burge
meester van Bergen op Zoom in de ja
ren 1929 - 1941 en 1944 - 1945. 3.
Piet van Dongen 1895 - 1987
Maakte beeldhouwwerken ten behoe
ve van de diverse monumentale ge
bouwen, o.a. de Sint-Janskathedraal
te 's-Hertogenbosch. A. Gieles, Herin
nering aan Piet van Dongen 1895 t
1987' in De Vreugdebloem 6 (jan/feb
1987). 4. GA Bergen op Zoom, archief
kabinet van de burgemeester, 1929-
1940, 1934 D. 5. De burgemeester
zelf, W. Laane - van Loon, C. Sitsen,
A. Asselbergs, De Vries, C. Geyzen,
H. Rübsaam, A. van Mechelen, Th.
Smout, Jac. Smout, H.C. Beckers,
[de directie van de] Liga, G. Becht,
J.C. Asselbergs, P. van Ginneken,
Adriaan Juten, H.J. Goossens en A.
Testers. 6. Archief gemeentebestuur
1934, dossier nr. 44A. 7. Bibliotheek
gemeentelijke archiefdienst, jaarver
slag gemeentebestuur over 1935, blz.
104. 8. Vriendelijke mededeling van
de heer A. Gieles alhier, eertijds lid van
deze vereniging. 9. Albert Termote
(1887 - 1978) een van origine Vlaam
se beeldhouwer, vervaardigde beelden
aan monumentale gebouwen. Bekend
is o.a. zijn standbeeld 'Willebrordus te
Paard' te Utrecht. A. Gieles, Maria
beeld van Albert Termote, De Vreug
debloem 2 nov/dec 1983) 3-7. 10.
Archief gemeentebestuur dossier
1954, nr. 44 D; archief parochie H.
Maagd Maria, inv. nr. 178. 11. Bra
bants Nieuwsblad, 9 december 1954.
12 Brabants Nieuwsblad, 16 augustus
1955. 13. Brabants Nieuwsblad van 7
december 1954. Het verhaal wordt on
eerbiedig doorspekt met kleine rekla-
meboodschappen voor de 'van leven
trillende film Het vlees en de Duivel
(La chair et Ie diableOok toen waren
er stoorzenders in de cultuur 14. E.
Kirschbaum, Lexikon der christlichen
Ikonographie (Freiburg i.B., 1970) kol.
198 - 199. 15. W. Blok en P. van Ee-
nennaam. Beeldig Bergen (Bergen op
Zoom, z.j.) 63 nr. 55. Het daar opge
geven jaar van plaatsing, 1954, is hier
enigszins verwarrend, omdat het beeld
al twintig jaar eerder aan de andere zij
de van het poortgebouw was geplaatst.
Zo lijkt het, alsof het tegelijkertijd met
nr. 56 (het beeld van Termote) is ver
vaardigd. De mededeling, dat het
beeld van P. van Dongen door de Pa
rochie van de H. Maagd in 1954 is ge
schonken, is echter niet juist en hoort
bij nr. 56 thuis.
door: ROCHUS J. VAN DEN BERGH
In 1647 overleed in zijn woon
plaats Middelburg de stillevenschil
der Jasper Becx. Tijdgenoot van
stillevenschilders als Hans Bollon-
gier, Jan Jansz van de Velde, Jan
Fyt en Bartholomeus vander Ast.
Kunstenaars die leefden en werk
ten in de 17e eeuw, het hoogte
punt van onze culturele geschiede
nis.
Van het werk van Jasper Becx is
niet veel bekend. In de beschikbare
literatuur wordt slechts melding ge
maakt van een enkel kunstwerk:
een stilleven dat te zien in het Pe
pergasthuis te Groningen.1
Het Prieel van Rosen
Op 2 september 1627 plaatste
Jaspar Beckx, 'schilder van zijnen
style', zijn sierlijke handtekening
onder de overeenkomst die hij had
gesloten met notaris Wouter de
Witte, eigenaar en bewoner van
een pand in de Lievevrouwestraat
genaamd Het Prieel van Rosen.2
Overeengekomen werd dat Jaspar
Beckx gedurende een jaar de 'bo
ven achtercamer' van Het Prieel
van Rosen zou mogen gebruiken
om er 'de schilderconste te exerce
ren'.
De voorkamer boven, normaal de
slaapkamer van de notarisklerk
Daniel Verburcht, zou al die tijd
dienen als slaapkamer voor Jaspar
Beckx.
Als tegenprestatie voor de gebo
den huisvesting zou Jaspar notaris
Wouter de Witte en zijn vrouw por
tretteren, of zoals in de akte staat:
.naert leven te contrefeijten, tot
de middel.
De schilder diende daarbij zelf voor
de benodigde materialen, zoals pa
nelen en vergulde lijsten, te zor
gen.
Jaspar beloofde bovendien dat hij
aan mevrouw de Witte twee dub
bele ducaten zou schenken, en aan
de notarisklerk Daniël Verburcht
een kleine tegemoetkoming voor
het gebruiken van diens bed, als
zijn verblijf in het Prieel van Rosen
langer dan een half jaar zou duren.
Mocht Jaspar besluiten om binnen
het half jaar ergens anders te gaan
De Waterschans nr. 2 1 992
Het haagspel
Onze informatie over het haagspel
reikt jammer genoeg niet verder
dan de korte periode die aan het
landjuweel vooraf ging.
Zo weten we dat vanaf de laatste
week van maart niet alleen in Den
Struijs, maar ook elders in de stad,
druk werd gewerkt om de gasten
zo goed mogelijk te ontvangen.6
Op 23 mei 1560 reisde Thomas
vanden Houte naar Brussel om
daar 'te verwerven octroij vant
haechspel vande colueveniers'7
Schilderij - stilleven met portret - gemaakt door Jasper Becx. Was hij even
eens de schilder die in 7 627 beloofde notaris Wouter de Witte en zijn vrouw
te portretteren en voorts 'deselve schilderijen alsoo te accomoderen ende
verchieren gelijck hij daer van danck ende eer begeert'?
wonen, dan werd hem dat toege
staan, mits hij de portretten van de
beide echtelieden zou voltooien.
Het geschenkje aan mevrouw de
Witte en Daniël Verburcht was dan
niet meer nodig.
Het is niet onwaarschijnlijk dat de
in 1647 gestorven schilder Jasper
Becx dezelfde persoon is als Jaspar
Beckx, de schilder die in 1627 lo
geerde in Het Prieel van Rosen.
Hetgeen zou betekenen dat Jasper
niet alleen stillevenschilder was,
maar ook, zij het misschien in be
scheiden mate, een schilder van
portretten.
Toneelspelen in Den Struijs
Op 21 maart 1560 sloot Adriaan
Willemss Ossecop, deken van het
kolveniersgilde, een huurovereen
komst met Marguerite van Lanc-
velt, weduwe van Robert Cuper en
eigenaresse en bewoonster van
Den Struijs, nu het pand For
tuinstraat 20.3
De overeenkomst behelsde het ge
bruik van de 'vlour', of begane
grond van het genoemde pand, en
voorts het gebruik van:
'de stove, de stalcamer ende de
keuckene daerane gestaen met
oijck den keldere onder den voir-
schreven vlour om daerinne te
houdene de feesten vande landju-
weele ende haechspele, ende oick
het gebruijck van het voortste
quartier ende opperste vanden
voirschreven huijse om bijden voir-
schreven colueveriers daerinne te
vierene met vierpannen ende an
ders naer heur believen.
Al deze kamers werden gehuurd
voor een periode van een jaar: van
Pinksteren 1560 tot Pinksteren
1561. Voorts werd afgesproken
dat Adriaen Willemss met onmid
dellijke ingang mocht beginnen
met het vertimmeren van de ge
huurde ruimtes. Met dien verstan
de echter dat alle kamers aan het
einde van het jaar weer in de oor
spronkelijke staat zouden zijn te
ruggebracht.
Het landjuweel was oorspronkelijk
het feest van het Brabantse schut
tersgilden, later nagevolgd door de
rederijkerskamers. In een reeks
van zeven achtereenvolgende
wedstrijden streden de deelnemers
om de eerste prijs. De voetboog en
de handboog al in het begin van de
15e eeuw, de kolveniers of buks
schieters wat later. Om de feest
vreugde nog te verhogen, werden
de schietwedstrijden vaak afgeslo
ten met een haagspel: een 'vrije',
niet aan de regels van het landju
weel gebonden, toneelwedstrijd.
Anders dan normaal de gewoonte
was, kreeg de winnaar hier niet
automatisch de verplichting opge
legd om de volgende wedstrijd in
te richten.4
Zo ook in Bergen op Zoom, waar
de deelnemers aan de derde wed
strijd van het landjuweel op 16 juni
1560. 's Zondags na H. Sacra
mentsdag, hun feestelijke intreden
deden.5
Aantekeningen in de Stadsreke
ningen van 1560 doen vermoeden
dat niet alle stukken in Den Struijs
werden gespeeld.
Zo werd Frans Walravens betaald
'van zeker stenghen verbesicht in
den tijde vanden lantjuweele aent
taneel. .'.8
Verder is er sprake van 64 pond
pek, 40 pons 'wercx' en 6 potten
teer die verwerkt waren 'aent ta
neel inden hoff'.9
Een toneel dat zeer waarschijnlijk
in de hof van de kolveniers stond,
die net buiten de Bospoort aan de
stadsvest was gelegen.10
De uitslag van de eerste wedstrijd
van het landjuweel die in 1527
door de kolveniers van Antwerpen
werd gewonnen, geeft ons enig in
zicht in het soort stukken die na af
loop van de schietwedstrijden wer
den gespeeld.
De Antwerpenaren wonnen name
lijk de opperste prijs voor het schie
ten en het schoon inkomen, maar
ook prijzen voor vieren en esbatte
menten.11
Esbattementen (in de vroege Mid
deleeuwen kluchten of sotternieën
genaamd) zijn vrolijke stukken met
een snelle dialoog die in een ruimte
als Den Struijs gespeeld konden
worden, en daar waarschijnlijk ook
gespeeld zijn.
Evenals tafelspelen, kleinere,
doorgaans ook komische stukken,
bedoeld om bij speciale gelegenhe
den tijdens de maaltijd opgevoerd
te worden.
Het 'vieren' is wat moeilijker te
plaatsen. Vermoedelijk wordt hier
het gebruik van 'kunstlicht' be
doeld. Dat ook dit in Den Struijs
geschiedde, blijkt duidelijk uit de
tekst van de huurovereenkomst.
Wie de winnaars zijn geworden
van het haagspel is niet bekend.
