De bewoningsgeschiedenis van de
Balanche
46
47
De Waterschans nr. 3 1 992
Door
MARCO VERMUNT
Een uitgebreid archiefonderzoek
naar de eigenaren en bewoners
van de Balanche leverde zoveel
materiaal op, dat het mogelijk was
om de bewoningsgeschiedenis van
het pand als een bijna ononderbro
ken lijn van de 15de tot de 20ste
eeuw weer te geven.
De belangrijkste archiefbronnen
die bestudeerd werden zijn de re
gisters van opdrachten, waarin de
verkoop en overdracht van huizen
werden vastgelegd. Deze zijn be
waard gebleven vanaf 1397; oude
re registers zijn in dat jaar verloren
gegaan bij een stadsbrand.
Ook bleek er veel aanvullende in
formatie te halen uit de zogenaam
de rentebrieven en recognitiën, dat
zijn akten waarin zaken als huur en
hypothecaire lasten vermeld staan.
Archiefstukken die direkt te maken
hebben met de Balanche bleken
helaas wat schaars voor wat betreft
de periode voor 1550.
Een relatieve rijkdom aan geschre
ven bronnen uit de 17de eeuw
compenseerde echter dit gemis en
zorgde ervoor, dat enkele vond
sten uit de afvalkelder, die in een
volgend hoofdstuk behandeld zul
len worden, direkt gekoppeld kon
den worden aan de toenmalige be
woners van het huis.
Voor de hulp die tijdens het onder
zoek werd geboden danken wij niet
alleen de medewerkers van de ge
meentelijke archiefdienst, maar
ook Rochus van den Bergh, wiens
verrassende ontdekkingen een be
langrijke bijdrage aan dit verslag
vormden.
De periode voor 1550
In het begin van de 15e eeuw is de
Balanche in handen van een zeke
re Jan de Vos. De Fortuinstraat
heet dan nog Oude Potterstraat
(de huidige Potterstraat is pas later
ontstaan); al snel verandert de
naam in Lange Meestraat.
Bij een verkoopacte uit 1417 van
de Spiegel, het huis ten zuiden van
de Balanche, nu Fortuinstraat 1,
wordt de noorderbuur aangeduid
als 'huis ende erve van Jan de
Vos'.1.
Vanaf 1433 is het huis eigendom
van Cornelis de Vos, waarschijnlijk
de zoon van Jan. Dit duurt tot ten
minste 1463.2
De oudste werkelijke vermelding
van de huisnaam 'Balanche', da
teert, voor zover bekend (de naam
kan immers ouder zijn), pas uit
1484. In dat jaar geeft Henrick Ty-
man, bontwerker, de Balanche als
onderpand voor een erfrente.8 In
1493 wordt hij ook nog eigenaar
van de Spiegel.4
Zelf heeft Henrick misschien er
gens anders gewoond, want in
1487 huist de lakenkoopster Anto-
nia Cornelis Reynsdochter met
haar man Jacob Bollen in de Ba
lanche/1
Henrick Tyman blijkt in 1501 nog
steeds de eigenaar te zijn.6
De hieropvolgende halve eeuw is
erg onduidelijk. Er zijn uit die tijd
geen protocollen van opdrachten
van het huis bewaard gebleven.
In 1523 wordt de Balanche nog
eenmaal vermeld tijdens de ver
koop van de Moyses, die er aan de
noordzijde aan grenst. Helaas
wordt de naam van de eigenaar er
dan niet bij genoemd.'
Tussen 1551 en 1638.
In 1551 wordt de Balanche door
de schout van Bergen op Zoom bij
executie verkocht aan Cornelis de
Heer, met inbegrip van het erf, de
waterput en een achteruitgang, die
zowel het achtererf van de Balan
che als van de (Grote) Spiegel ver
bond met de 'Korte Potterstraat'
(dat is nu de Molstraat).8 Deze
gang kwam uit in dit straatje tussen
de huizen de Duive en de Kleine
Spiegel en is in de huidige percele-
ring nog terug te vinden ten westen
van de Achtermoyses (zie afbeel
ding 9). Dezelfde 'gemeyne ganck'
Afb. 9: Kadastrale situatie omstreeks 1825.
a achteruitgang naar de Molstraat.
De Waterschans nr. 3 1 992
werd overigens ook al genoemd in
de eerder vermelde verkoopakte
van de Spiegel uit 1417. In 1553
wordt deze gang aangeduid als 'ge-
meyn liggende met de huize de
Cleyne Spiegele ende die Balan
che'. Ten westen van de Balanche
liggen 'die gemeyne ganck ende
die stallingen van den Grooten
Spiegele'.9
In dezelfde tekst is vastgelegd dat
Cornelis de Heer. bij de koop van
het huis, nog een jaarlijkse rente
dient te betalen aan Anna Arnouts,
weduwe van wijlen Cornelis Bijers-
sen van Voxdale. Dit kan een aan
wijzing zijn, dat de Balanche daar
voor een tijdlang eigendom is ge
weest van dit echtpaar.
In 1568 verkoopt Cornelis de Heer
de Balanche, samen met de Kleine
Spiegel, de stallingen en nog een
met stro bedekt huisje of stal op het
achtererf, dat eerst bij het huis de
Swane had behoord, aan Agnes
van Lyt, wonende te Antwer
pen.10
Financieel moet het Agnes niet
meegezeten hebben, want al in
1571 wordt het huis door de
schout opnieuw bij executie ver
kocht aan Janneke Frans, weduwe
van Frangois Geerbrandts (van
Ferneij)11
Hierbij is alweer het huis de Kleine
Spiegel inbegrepen, de genoemde
stallingen en het huisje van de
Swane.
Met deze koop begint een belang
rijke periode van bezit door de
vooraanstaande familie Van Fer
neij, waarover reeds eerder een
uitvoerige genealogie verscheen.12
In 1574 is Geert Franssen van Fer
neij. een van de zonen van Fran-
gois Geerbrandts, 'pasteibakker in
de Balanche'.18
Op zondag 14 mei 1595 stort het
voorhuis van de Spiegel 'ter aarde
neder'. De oorzaak van deze ramp
wordt niet vermeld in de akte.14
Bij de wederopbouw wordt een ak
koord gesloten tussen de eigena
resse, Lieske Cornelis, en Geert
Franssen van Ferneij uit de Balan
che, over de wijze waarop de mu
ren, de vensters en de gemeen
schappelijke regengoot met afvoer
opgemetseld en opnieuw geïnstal
leerd moeten worden, opdat geen
van beiden daar last van zal onder
vinden: '..belangende de mueren
van malcanderen te gerieven'.
Na de dood van Geert in 1599
trouwt diens weduwe Maaike Le-
naarts met Dignus Cornelissen. Die
wordt in 1600 genoemd als 'weert
in de Balanche' en 'wonende in de
Balanche'.15
Dignus is ook eigenaar van de
Croonenburg, liggende in de Pot
terstraat en ten oosten grenzend
aan de Balanche.
Twee jaar later verhuist hij naar
Sint Maartensdijk, na de Balanche
verkocht te hebben aan de laken
koopman Thomas Danckaerts
(Schalck) op 15 februari 1602.16
Weer een jaar later, in 1603, blijkt
het huis in handen te zijn van de
zilversmid Frangois de Keijser en
zijn vrouw Maria Jacobs Barlan-
dus.17 Waarschijnlijk bewonen bei
den dan ook het pand.
In 1611 hertrouwt Maria Barlandus
met Jan Cornelissen Menssaert,
van beroep 'balmaker' (wat daar
onder verstaan moet worden is niet
duidelijk) en deken van het gilde
van oude kleerkopers.
Jan Menssaert moet nog in 1612
rente aflossen aan de weduwe van
Thomas Danckaerts18.
In 1638 dragen Pieter Dignusse en
Cecilia de Keijser, de dochter van
Franyois, hun overgeërfde helft
van de Balanche op aan Jan Mens
saert.
19
De periode van 1639 tot 1723.
Na de dood van Maria trouwt Jan
Menssaert in 1639 met Maaike
Franssen van Arnemuyden. Bei
den bewonen ook het huis. Dat
met het aflossen van een rente van
geleend geld weinig haast werd ge
maakt, wordt wel aangetoond
door het feit dat in 1642 nog een
aflossing plaatsvindt aan Clara Ar
nouts. Zij was een erfgename van
Anna Arnouts, waaraan de eerder
genoemde Cornelis de Heer ruim
honderd jaar tevoren ook al een
rente betaalde.20 Blijkbaar had
Cornelis bij zijn dood nog een flin
ke schuld lopen.
Nadat Jan Menssaert in 1643 is
overleden verkoopt zijn weduwe
Maaike de Balanche in 1644 voor
4750 Karolusguldens aan de chi
rurgijn Jacob Bolck.21 Deze be
woont het huis jarenlang samen
met zijn vrouw Helena de Roover.
Na zijn dood hertrouwt Helena met
een andere chirurgijn, Jasper van
Axel, en korte tijd later, in 1667,
verkopen beiden de Balanche aan
rentmeester Johannes Knips voor
de somme van 1642 gulden en
tien stuivers.22 In 1710 bezit deze
Knips ook de Moyses.
In 1719 draagt de bewoonster Dig-
na van Alphen, weduwe van Jo
hannes Knips, het pand voor 1850
gulden op aan wethouder en la
kenkoopman Pieter van Claveren
en zijn vrouw Anna de Lij.28
Er worden dan verschillende ver
bouwingen uitgevoerd.
Zo wordt bepaald dat er een gang
van vier voet breedte aangelegd
dient te worden op het achtererf
langs de muur waar het hof van de
Croonenburg aan grenst. Dit be
treft waarschijnlijk een verandering
of verbetering van de eerder ge
noemde gemeenschappelijke ach
teruitgang naar de Molstraat.
Ook wordt, om onduidelijke rede
nen, het achtererf door een houten
schutting in twee helften verdeeld.
Verder staat beschreven, dat Pieter
van Claveren voor 150 gulden de
(kast)planken en toogbanken van
de winkel (tot op dat moment een
apotheek?), een schilderij voor de
schouw en het behangsel in de
'nieuwe kamer' overneemt.
Van deze kamer in het voorhuis
zijn tot vlak voor de restauratie en
kele wanden bewaard gebleven.
De hier gevonden olieverfschilde
ring, die in een apart hoofdstuk
wordt beschreven, dateert echter
uit een latere tijd.
Anna de Lij, tot dan toe be
woonster, verkoopt op haar beurt
in 1723 het pand voor 1850 gul
den aan wethouder Martinus de
Neve ten behoeve van diens moe
der Johanna van Baerle, weduwe
van burgemeester Michiel de Ne-
24
De periode vanaf 1759
In het jaar 1759 wordt de Balanche
voor 2320 gulden doorverkocht
aan Willem Roosenraed, die er sa
men met zijn vrouw Maria Hey-
beek een handel in textiel drijft.25
Later gaan zowel winkel als woon
huis over in de handen van hun
dochter Dina Rosenraed, gehuwd
met Johannes de Trog. Dit blijft zo
tot het einde van de achttiende
eeuw. Dit is ook de tijd waarin de
naam Lange Meestraat verandert
in Fortuinstraat.
Wanneer Dina en Johannes vroeg
tijdig overlijden, blijven er twee
minderjarige kinderen achter,
waarover een voogdij moet wor
den aangesteld. Dat is de reden dat
in 1802 bij de verdeling van de na
latenschap een inventaris opge
maakt wordt van de totale inboedel
van de Balanche, inclusief de win
kel. Deze zeer omvangrijke lijst laat
tot in het kleinste detail de wel
stand van de familie zien.2'1
Twee jaar later is dochter Johanna
Wilhelmina de Trog meerderjarig.
