Huidenmarkt - Nieuwe Markt -
Vismarkt. II
84
85
ysr-
Archeologische waarnemingen op het Sint-Catharinaplein in
Bergen op Zoom
De Waterschans nr. 4 1992
De witstenen gevel van de 'Kleijne
Trouwe' in de Kremerstraat.
Beeld- en steenhouwers
Steenhouwer Laureijs de Milander
deed al het werk niet alleen. Regel
matig werden nieuwe steenhou
wers en beeldhouwers in dienst ge
nomen. Tussen 1655 en 1659 wa
ren dat:
- Philips Verlangen, steenhouwer
uit Brussel, die op 18 mei 1655
werd aangenomen voor de perio
de van een jaar.12
- Gillam Wijtvliet, beeld- en steen
houwer, geboren in Antwerpen: hij
kwam in dienst op 15 november
1655, eveneens voor de periode
van een jaar.13
- Tobias Dellijs, meester beeldhou
wer, die op 29 januari 1656 op
dracht kreeg voor het maken van
twee wapens op twee verschillende
zerken, waarvoor Milander hem 20
pattacons betaalde.14
- Pieter van Stallen, steenhouwer
uit Brussel, die op 4 maart 1656 bij
Milander in dienst trad.15
- Pieter van Daelen, beeldhouwer,
die op 7 juni 1657 in dienst werd
genomen voor het maken van 'alle
beelthouwerij in hout ofte steen';
oorspronkelijk voor de tijd van een
jaar, later verlengd met nog een
jaar.16
- Jan van Binst, steenhouwer; hij
werkte bij Milander vanaf 1656 tot
diens overlijden in 1659.17
Elke arbeidsovereenkomst werd
notarieel vastgelegd en door beide
partijen ondertekend.
Interessant detail is ook hier weer
de beloning, die buiten kost en in
woning en 'wasschen en vringhen'
bestond uit een maand- c.q. jaar
salaris en 'een pack kleeren'; vaak
een mantel met een broek en een
wambuis of kiel.
In het geval van de beeldhouwer
Gillam Wijtvliet, die bij Milander
een laken mantel, broek en wam
buis, compleet met zijden linten en
zilveren knopen, had bedongen,
waren de kledingstukken klaarblij
kelijk zo kostbaar dat Wijtvliet aldus
gekleed de stad niet mocht verla
ten zonder eerst een borg te stel
len.
Wat eveneens opvalt, zijn de lange
werktijden (in de zomer werkte
men van vijf uur 's morgens tot ze
ven uur 's avonds), het verbod om
bij kaarslicht aan een verkregen
opdracht te werken en de lijst van
vrije dagen waarop er niet gewerkt
hoefde te worden. Zo vermeldt het
contract van Gillam Wijtvliet niet
alleen bekende feestdagen als Pa
sen, Pinksteren, Allerheiligen en
Kerstmis, maar ook 'de vier ge
kroonde daghen, de Lieve Vrou-
wendagh van halffoost, ende
voorts die dagen die vande gere
formeerde kercke geviert worden'.
Het kasteel van Borgvliet
Bergen op Zoom was niet het eni
ge werkterrein van Laureijs de Mi
lander. In 1656 leverde hij 24.000
schoongemaakte 'clinckert ende
andere metsteen' aan Johannes
Baptista van Male, die hij in Steen
bergen aan de sluis in de haven,
vlak bij de poort, moest afleve
ren.18 In 1657 verkocht hij aan de
kerkmeester van Waspik honderd
'halff grauwe ende blauwe' plavui
zen van twee voet in het vierkant,
bestemd voor de kerk aldaar.19 En
in Roosendaal leverde hij aan een
zekere Bloos 'een poort met sijn
wapen, twee schoulijsten, twee
costelijcke schouschenckels ende
noch een watersteen'.2(1
Een belangrijke opdracht was de
aanleg van dertig roeden kaaimuur
in Goes. Een karwei dat door hem,
samen met Mathijs Vischers en
Hans Verdonck, metselaars uit
Antwerpen, en hun knechten werd
uitgevoerd. Voor deze muur, die
30 roeden lang, ongeveer 16 voet
hoog, en onder in het fundament
11,5 voet breed moest worden,
werd de benodigde blauwe steen
geleverd en geprepareerd door
Laureijs de Milander.21
Op 23 februari 1657 sloten Lau
reijs de Milander en schipper Frans
Claessen uit Vlissingen een over
eenkomst over de afbraak van het
oude kasteel van Borgvliet.22
Afgesproken werd dat Milander,
als verkoper van de steen, de ste
nen van het kasteel zou afbreken,
'uijtdelven' en vervolgens over
brengen in het schip van Frans
Claessen. Dit met uitzondering van
de nog gave 'witte, blauwe ende
andere klinckaert ende moppen'
die Milander aan zich zelf hield.
Schipper Frans Claessen, koper
van de steen, verplichtte zich om
alle overgebleven steen 'vanden
eersten totten laetsten', zowel van
'tsuperficies alst fundament' te ko
men ophalen.23
Dat men ook daadwerkelijk met de
afbraak van het kasteel is begon
nen, blijkt uit het verzoek van Jan
van Binst, de laatste knecht van
Laureijs de Milander, die na het
overlijden van zijn werkgever in
1659 de hem toegezegde vergoe
ding claimt die hij 'moeste hebben
ende bedongen hadde vande uijt-
varende ende geladen schepen
vant casteel van Borchvliet'.24
St. Lucasgilde
Laureijs de Milander, steenhou
wer, gezworene van het schilders-
of St. Lucasgilde in 1647, 1652,
1654 en 1656, overleed tussen 30
augustus en 25 oktober 1659.25
Hij werd 56 jaar.26
Een van zijn laatst bekende hande
lingen was het treffen van een be
talingsregeling met Estienne d'Ally
een steenkoopman uit Doornik,
over geleverde, en door Milander
nog niet geheel betaalde, blauwe
arduinsteen en blauwstenen trap
pen. Dit geschiedde op 30 augus
tus.27
Na het overlijden van Laureijs de
Milander, bleek de boedel 'met ve
le meerdere schulden belast te we-
sen, dan alle de profitable goede
ren zijn importerende'. Zijn wedu
we Elisabeth Goossens zag zich, na
samenspraak met haar crediteuren
op 25 October 1659, genoodzaakt
om de gehele boedel publiekelijk te
verkopen.28 Ook het huis .Am
sterdam' op de Zuidzijde Haven,
dat op 12 december 1659 gekocht
werd door Pierre Chenon.29
Om in haar levensonderhoud te
kunnen voorzien, begon Elisabeth
Goossens samen met haar stief
dochter Anneke de Milander, die
De Waterschans nr. 4 1 992
beloofd had dat zij haar stiefmoe
der nooit zou verlaten, een winkel
tje.30 Vermoedelijk in het pand
'St. Joris'op de Zuidzijde Haven
(nr.45), waarvan de huur op 15 ja
nuari 1663 weer voor drie jaar ver
lengd werd.31
19 october 1678, negentien jaar na
het overlijden van Laureijs de Mi
lander, verkocht zijn dochter Cat-
lijn de Milander, gehuwd met de
visser Gillis Jacobsen, en zuster
van Anneke de Milander, voor de
prijs van 10 gulden aan Pieter
Claessen Stoop, gewezen ouder
ling van de Christelijke gemeente,
een grafsteen die lag op het Min
derbroederkerkhof, 'gecomen van
haer vader'.32
Zo maar een grafsteen, of de
grafsteen van haar vader
Afkortingen:
SA: Stadsarchief
NA: Notarieel Archief
RA: Rechterlijk Archief
NOTEN
1 SA 3093 Ned. Herv. Trouwre
gister 1638-1647. 2. SA 5063, 191v.
3. Willem van Ham en Cees Vanwe-
senbeeck: Gids van Oud Bergen op
Zoom, 1983, 255. 4. NA 109: op de
Ham; bij het hek van de poort aldaar;
naast de trap van de kruittoren. 5 NA
135. 6. Idem. 7. NA 106. 8. De ver
minkte tekst luidt vermoedelijk: 'coo-
perserrent offte cuire'. Niet duidelijk is
wat hier bedoeld wordt. In Bouwkun
dige' termen van Dr. E.J. Haslinghuis
komt 'cuire' niet voor. 9. Vriendelijke
mededeling van de heer Cees Booij. In
de periode voor 1650 was Milander
we! meer in de kerk werkzaam, zie SA
810, 53 en SA 814, 96v. 10. NA 106.
Voor meer informatie over Kregier: zie
de testamenten NA 134, 99 en NA
134, 139. 11. NA 107. 12. NA 105. 13.
Idem. 14. NA 106. Ook gespeld als
Tobias del Lijs. 15. NA 106. 16. NA
107. 17 NA 109. Het contract werd in
1659 besproken met Anneke Milan
der. Getuige was Francois Meeuws,
beeldhouwer uit Zierikzee. 18 NA 142.
19. NA 136 20. NA 144. 21. NA 103.
22. NA 107. 23. 'tsuperficies' of opstal
len. 24. NA 110. Dit gebeurde bij de
eindafrekening op 26 jan. 1660. 25
SA 2995 en SA 2996 26 RA 414. 8
juni 1656 wordt Laureijs de Milander
53 jaar oud genoemd. 27. NA 109.
Ook NA 109, 9 mei 1659 28. NA
109 29 SA 50 65 77 30 NA 113.
Testament van Elisabeth Goossens. 31.
NA 113. 32. NA 128.
Het verdwenen leeuwtje van de
'Kleijne Trouwe'.
Inleiding
In het eerste deel van dit artikel,
verschenen in de voorlaatste Wa
terschans, werd ingegaan op het
belang van structureel archeolo
gisch onderzoek naar de bewo-
ningsgeschiedenis van Bergen op
Zoom.
Niet alleen grote opgravingen,
maar ook waarnemingen tijdens ri
oolwerkzaamheden kunnen veel
Door: Marco Vermunt
informatie opleveren. Een goed
voorbeeld is het onderzoek op het
Sint Catharinaplein bij de herin
richting in 1991. Dit plein moet als
'nieuwe markt' tot stand zijn geko
men op het einde van de veertien
de eeuw. Onduidelijk bleef tot nu
toe echter hoe het plein er in de
voorgaande periode uit heeft ge
zien. Aan de hand van archiefge-
gevens en eerdere opgravingen is
de direkte omgeving slechts glo
baal te reconstrueren.
Restanten van het oudere straten-
patroon tussen Catharinaplein en
de voorloper van het Markiezenhof
zijn bij de restauratie van het Hof
teruggevonden.7 Waarschijnlijk is
de huidige westelijke rooilijn van
het plein al bepaald door de bouw
van huizen in de 14e eeuw: van al
le bebouwing rond het plein is deze
