Rectificatie
De stadspoorten van Bergen op
Zoom 5
74
75
In Waterschans 2 (1992) blz. 35
waren de onderschriften van af
beelding 3 en 4 verwisseld. Daar
om geven we ze hier, ter correctie,
juist weer:
In de Waterschans nr 3 van 1992
staat op pagina 41, le kolom on
der 'Genealogie':
'In Den Haag bevindt zich het Ge
nealogisch Registratie Centrum, R.
Visscherstr413Daar er zich sinds
de automatisering een aantal niet
bonafide ondernemingen zich op
het terrein van de genealogie heb
ben begeven, heb ik getracht bij ge
nealogen informatie te krijgen. Dit
is mij niet gelukt.
Nog steeds zijn er voor genealogen
twee belangrijke adressen voor in
formatie:
1. Centraal Bureau voor Genealo-
giek, Prins Willem Alexanderhof
22, 2595 AB Den Haag. Onderge
bracht bij het Rijksarchief!
2. Nederlandse Genealogische
Vereniging, Adriaan Oortsman-
plein 3A, 1411 RC Naarden. Post
bus 976, 1000 AZ Amsterdam.
G.W.M. de Valk
Chopinplein 4
7522 KK Enchede
Door: Willem van Ham
Nadat in de voorgaande artikelen
de vijf poorten in de cirkelvormige
stadsomwalling van Bergen op
Zoom zijn behandeld, komen nu
tenslotte de poorten van het Ha
venfront aan de beurt. Dit front
ontstond, doordat men in het laat
ste kwart van de vijftiende eeuw
het economisch zo belangrijke Ha
venkwartier binnen de wallen
wenste te trekken. Omdat de be
drijven in dit stadsdeel brandge
vaar konden opleveren was het
stadsdeel lang buiten de stadsmu
ren gehouden. Bij dit soort bedrij
ven denke men aan de potmakerij-
en, zoutziederijen en meestoven.
Het was voor de produktie in deze
werkplaatsen nodig, ovens met fel
le vuren aan te brengen. Kennelijk
waren tegen 1500 de voor
zorgsmaatregelen tegen brand ef
fectief gebleken. De gebouwen in
het stadsgedeelte waren econo
misch zo belangrijk geworden, dat
het blootstellen aan plundering en
beroving daadwerkelijk voorko
men diende te worden door het
aanleggen van wallen, muren en
grachten. De militair onrustige pe
riode - opstanden in Vlaanderen
en invallen van Gelderse en Franse
troepen - kan eveneens een motief
voor deze maatregel hebben ge
vormd. Viel het Havenkwartier in
vijandelijke handen, dan werd im
mers een van de levensaders van
de stad afgesneden. Kortom na
dat de stadswallen waren uitge
legd, dienden er in het nieuwe ge-
Het Havenfront sloot het nieuw-
omwalde stadsgedeelte aan de
westzijde af. Het verbond de om
walling aan de noordzijde van het
stadsdeel met de dijk van het Zuid-
land aan de zuidzijde van de ha
ven. Dit vestingdeel sloot het Ham
plein, dat tussen de beide havenar
men lag, buiten de stad.
In 1505 komt er een nieuw, groot
werk tot stand, dat samenhangt
met de bouw van de watermolen
en het bijbehorend reservoir (de
Houwer).2 De reeds eerder ge-
deelte ook poorten te worden ge
bouwd.
Jaren van opbouw
Een uitdrukkelijk besluit tot het
omwallen van het Havenkwartier is
niet bewaard gebleven. In de jaren
1484 tot 1488 blijkt men bezig met
het graven van de grachten; tegelij
kertijd komen de wallen tot
stand.1 Bewoners van de dorpen
en gehuchten ten zuiden van de
stad en de leden van de ambachts
gilden moesten persoonlijk graaf
werkzaamheden verrichten. Wie
rijk was of veraf woonde moest een
geldelijke bijdrage opbrengen.
De meestoof van Laureys van der
Coeveringe, die bij de aanleg van
de Noordwal in de weg stond,
werd in 1490 door de stad aange
kocht. De Zuidwal wordt een jaar
nadien genoemd. De wallen waren
kennelijk van aarde, zoals de kaart
van Jacob van Deventer duidelijk
aangeeft. Op gezette afstand ston
den stenen torens, vooral aan de
zuidzijde. Of met de term bolwerc-
ken nu deze torens of delen van
het geheel in steen opgetrokken
Havenfront werden bedoeld, is
niet duidelijk. In 1484 noemt men
de bolwerken aan de zuid- en
noordzijde van de haven en die bij
de kalkoven (eveneens aan de
zuidzijde van de haven). Wellicht
waren de bolwerken (half) ronde
torens. In de stadsrekeningen wor
den ook blokhuizen genoemd, dat
waren klaarblijkelijk vierkante to
rens.
noemde poorten waren wellicht
niet meer dan provisorische toe
gangshekken, al dan niet geflan
keerd door torens. In de periode
1505 - 1508 wordt pas duidelijk,
hoe de nieuwe situatie was. Aan
de noord- en zuidzijde van het
front en in het midden daarvan
kwamen de nieuwe stadsuitgangen
of poorten.
De -noordelijke poort was nog in
1508 van hout en heette daarom
Houtpoort. Dat jaar is zij echter ge
heel of ten dele door een stenen
gebouw vervangen. De naam
Houtpoort kreeg opnieuw beteke
nis, toen in 1558 de magistraat be
paalde, dat de opslag van hout
voortaan buiten deze poort langs
de noordzijde van de buitenhaven
moest plaatsvinden. In 1508
plaatste men er een beeld van Sint-
Nicolaas in; vandaar de (weinig ge
bruikte) naam Sint - Nicolaaspoort.
Naast (ten zuiden) van deze poort
stroomde het water van de haven
de stad in en uit. De haveningang
was afgesloten door een 'boom'
(beweegbare balk), die geflankeerd
werd door twee ronde torens.
De zuidelijke poort gaf toegang
vanaf de zuidzijde van de haven tot
de dijk van het Zuidland en tot de
dijk rond de Houwer. De plaatsing
van het beeld van Sint-Jacob in
1508 vormde waarschijnlijk de vol
tooiing. De naam Sint-Jacobspoort
dateert uit die tijd. Op de kaart van
Jacob van Deventer blijkt, dat het
vrij forse gebouw twee hoge, ronde
torens had, waarop spitsen.
De Waterschans nr. 4 1992
Bergs Diep
Afb. 3. Het Mariabeeld door Albert
Termote, aan de zijde van de Lieve
vrouwestraat. Foto Ruud Beuse-
kamp, 1986.
Afb. 4. Het Mariabeeld door Piet
van Dongen in de huidige situatie,
aan de zijde van de Rijkebuurtstraat.
Foto Ruud Beusekamp, 1986.
Genealogie
HELSTEDE
ZUID LAND
Houwer
1. Situatie van het Havenfront, ca.
1550.
Bron stadsplattegrond door Jacob
van Deventer.
1. Sint-Nicolaaspoort
2. Hampoort
3. Sint-Jacobspoort
De Waterschans nr. 4 1992
y><rwir
2. Overblijfsel van de Houtpoort.
Detail van een gezicht op het Havenfront door Barnardus Klotz, 1671
's-Hertogenbosch, Noordbrabants museum.
3. De Waeter- of Hampoort (links) en de resten van de Sint-Jacobspoort
(rechts).
Detail van een gezicht op het Havenfront door Barnardus Klotz, 1671.
's-Hertogenbosch, Nootdbrabants museum.