77
-vcrdnet-
De Waterschans nr. 4 1992
seld. Enige zijden-lakenwevers uit
Parijs mochten er zich vestigen. Op
voorwaarde echter, dat zij binnen
de stad moesten gaan wonen als er
een oorlog met Frankrijk mocht
uitbreken ...5 Aan de zijde van het
Molenwater is vóór 1588 een rave
lijn aangelegd, dat als 'Schansken'
of 'loopschans' in de archiefstuk
ken voorkomt. Na de val van Hulst
in 1596 kwam er een nieuw rave
lijn, dat men Sint Jacobsbolwerk of
Beckaff noemde. In 1606 zijn aan
dat vestingwerk nog veranderingen
aangebracht.6 Als stadsuitgang
De middelste poort heette naar de
Ham, waarnaar hij toegang ver
schafte, Hampoort. De naam Wa
terpoort kwam eveneens voor. De
ze poort werd in 1508 in hoofd
zaak opgetrokken met gebruik van
uit Holland aangevoerde bakste
nen, hoewel er ook steen uit Ant
werpen aan te pas kwam. Wegens
zijn ligging heette de poort ook wel
'Middelpoorte' en de beide andere
de 'Uuterste poorten'.3 (afb. nr. 1)
Verdere geschiedenis van de
poorten
In de Tachtigjare Oorlog zijn voor
de poorten kleine buitenwerken of
ravelijns aangelegd, die (erg ver
warrend!) in de archiefstukken van
die tijd ook wel bolwercken heten.
Omstreeks 1588 lag voor de Hout
poort het La Gardens-ravelijn (ge
noemd naar de gouverneur Antoi-
ne de la Garde), ook wel geheten:
Ravelijn voor de Coolhoff. In mei
1606 kwam er een nieuw ravelijn
met een waterkerende dam. Die
had tot doel het water van de
gracht van dat in de haven schei
den. Het moest met een zinkwerk
tegen de vloedstromen beschermd
worden.4 Van de poort resteerde
in 1671 nog slechts de doorgang;
deze was in een aarden wal opge
nomen (afb. nr. 2). De laatste
restanten van de Houtpoort ver
dwenen bij de bouw van het Groot
Arsenaal in 1764.
De Sint-Jacobspoort schijnt als
stadsuitgang in 1526 van weinig
betekenis te zijn geweest. De poort
is toen (gedeeltelijk dichtgemet-
had de poort toen geen betekenis
meer. Voortaan liep het verkeer
via de Hampoort over het Ham
plein naar een brug over het Mo
lenwater, waarlangs men via het
hoornwerk Beckaff (zie hierna) de
nieuwe Waterpoort kon bereiken.
Op de tekeningen uit het laatste
kwart van de zeventiende eeuw
blijkt, dat de Sint-Jacobspoort een
ruïne was. Alleen de onderstukken
van de torens waren nog aanwezig
(afb. nr. 3). Bij de aanleg van de
nieuwe vestingwerken door Men-
no van Coehoorn ca. 1700 is de
noordelijke toren opnieuw opge
bouwd en als kruitmagazijn inge
richt (afb. nr. 4). De rest is toen
reeds afgebroken. Bij de ontman
teling van het deel van de vesting
waarin de toren lag, in 1884, is
ook deze toren gesloopt.7
De Hampoort bleef wellicht tot
1764 intact. Meergemelde tekenin
gen tonen hem in redelijke staat,
hoewel het toen reeds lang door de
bouw van de Nieuwe Waterpoort
een binnenpoort was geworden
(afb. nr. 3 en 5)Precieze gege
vens over de afbraak zijn tot dus
verre niet aangetroffen.
Een nieuwe Waterpoort
De aanvallen op het Havenfront in
1605 en 1606 wekten kennelijk de
bezorgdheid van de overheid. De
vestingbouwkundig ingenieur Da
vid van Orliens maakte begin 1617
het ontwerp voor twee nieuwe bol
werken, één ten noorden en één
ten zuiden van de haven. Met de
5. Het Havenfront en de Ham met beide havenarmen.
Detail van de maquette van Bergen op Zoom 7 748 1 750.
Parijs, museum van plans reliëfs.
4. Gezicht op het kruitmagazijn de Sint - Jacobstoren vanuit het noorden.
Detail van een tekening door A.Q.F. Schmoutzinger, 1828.
's-Gravenhage, Algemeen Rijks Archief, verz. Min. van Oorlog, plans van
geb. nr. 226.
De Waterschans nr. 4 1992
6. Situatie van het Havenfront en
van het hoornwerk Beckaff, ca.
1630.
Bron anonieme kaart, Gemeentelij
ke Archiefdienst Bergen op Zoom
KM 196.
1Sint-Nicolaaspoort
2. Ham- of Waterpoort
3. Sint-Jacobspoort
4. Poort van Beckaff of Nieuwe Wa
terpoort
7. De poort van Beckaff (Waterpoort) en omgeving vanuit het zuidwesten.
Detail van het stadsgezicht door Samuel de Swaef, gravure 1634.
verbindende wal vormden zij een
zogenaamd hoornwerk dat al
spoedig na de realisering in de loop
van dat jaar de naam Beckaff
kreeg. Alle oude ravelijns ter plek
ke konden nu verdwijnen.8 (afb.
nr. 6)
Een stenen poort in het nieuwe
werk is in april 1618 aanbesteed en
de werken zijn in die maand reeds
begonnen. De nieuwe poort werd
aan de buitenzijde versierd met
drie wapenstenen, geleverd door
Michiel de Steenhouwer uit Mid
delburg. De wapens waren die van
de Staten - Generaal, van Prins
Maurits en van de stad Bergen op
Zoom (met de twee wildemannen
als schildhouders). Alles werd in
kleuren geschilderd en verguld,
evenals het bouwjaar, dat in uitge
houwen letters was uitgevoerd.
Het was de laatste luxe die men
aan de vestingwerken aanbracht.9
De poort is afgebeeld op het stads
gezicht door Samuel de Swaef
(1634) (afb. nr. 7). In feite was het
niet meer dan een doorgang, op
genomen in de wal van het nieuwe
hoornwerk. Bovenop de wal stond
nog een wachthuis met zadeldak.
Een dubbele ophaalbrug met toe
gangshek voerde over de stads
gracht naar het Stads- of Sint-
Jacobspoldertje. Nadien zijn ook
daar buitenwerken aangebracht,
maar dit raakte de poort van Bec
kaff of (Nieuwe) Waterpoort niet.
Op de maquette van de vesting
Bergen op Zoom uit 1752 blijkt,
dat de situatie rond de poort weinig
veranderd is. Men zou er wel uit
kunnen opmaken, dat de gebeeld
houwde ornamenten toen reeds
aan een versoberende ingreep ten
offer waren gevallen (afb. nr. 8).
Op een foto, gemaakt ten tijde van
de ontmanteling van de vesting,
blijkt slechts een gemetselde door
gang te zijn overgebleven (afb. nr.
9).
Reeds in 1868 waren delen
gesloopt. In 1884 verdween het
merendeel van wallen en poort.
8. Het hoornwerk Beckaff en de Nieuwe Waterpoort of
poort van Beckaff.
Detail van de maquette van Bergen op Zoom 1 748-1 750.
Parijs, museum van plans reliëfs.
9. Gezicht op de Waterpoort en omgeving vanuit het zuid
westen.
Rechts achter de wal de scheepswerf van Engel Ros; links
het Groot - Arsenaal.
Foto winter 1869/1870. Gemeentelijke Archiefdienst Ber
gen op Zoom.
