Gezicht op Bergen op Zoom vanuit
het zuid-westen, ca. 1670
78
79
Nedalco
10 O M
De Waterschans nr. 4 1992
10. Ligging van de voormalige poorten in het vroegere Haventerrein, 1992
1. Sint-Nicolaaspoort
2. Ham- of Waterpoort
3. Sint-Jacobspoort
4. Poort van Beckaff of Nieuwe Waterpoort
5. Groot Arsenaal
De Waterpoort had overigens wei
nig geschiedenis gemaakt alleen
tijdens de Franse bezetting werd zij
begin maart 1814 enige uren door
de geallieerde aanvallers ingeno
men. De oppermachtige Fransen
maakten aan deze verovering ech
ter een spoedig einde.10
Ligging van de poorten
Rond het Hamplein is na de ophef
fing van de vesting veel veranderd
en nog meer in en na 1964 door
de verplaatsing van de havenfunc
tie naar de nieuwgegraven Theo-
dorushaven. De plaats van de ver
dwenen poorten is daarom moei
lijk in het terrein terug te vinden.
De Sint-Nicolaas- of Houtpoort
stond op een plaats ter hoogte van
het zuidelijke toegangshek tot het
Groot Arsenaal.
De Sint-Jacobspoort stond aan het
begin van de huidige straat, die
naar de Oude Vissershaven heet,
op de plek, waar deze de Rijtuig-
weg kruist.
De Hampoort stond in het verleng
de van de Zuidzijde Haven aan de
zuidzijde van het Hamplein, tussen
beide havenarmen.
De Nieuwe Waterpoort stond ter
plekke van één van de gebouwen
van Nedalco (afb. nr. 10).
Nawoord
Alle poorten, op één na, zijn voor
goed uit het stadsbeeld van Bergen
op Zoom verdwenen. Men kan dit
betreuren of niet alleen de mid
deleeuwse poorten waren getuigen
van het stedelijke zelfbewustzijn en
van de weerbaarheid van onze
voorouders. Gelukkig, dat daarvan
de Lievevrouwe- of Gevangen
poort bewaard is gebleven. De
poorten uit de zeventiende eeuw
betekenden reeds een versobering,
al maakten de voorpoorten of to
rens van de Wouwse- en Bospoort
een robuuste indruk en vertoon
den deze door hangtorentjes en
bedaking nog iets sierlijks. Reeds
ca. 1700, bij de bouw van de nieu
we vestingwerken onder leiding
van Menno van Coehoorn, gingen
ook laatstgemelde vestingtorens
samen met de schamele restanten
van de middeleeuwse ommuring
verloren. Alleen graafwerkzaam
heden brengen zo nu en dan iets
van hun grondvesten tevoor
schijn.11
NOTEN
1. W.A. van Ham, Merck toch hoe
sterck (Bergen op Zoom, 1982) 35 -
37. 2. C. Vanwesenbeeck, 'De water
molen te Bergen op Zoom en zijn om
geving' Studies uit Bergen op Zoom 3
(1975), 25-53. 3. Van Ham, Merck
toch 37-41. 4. Van Ham, Merck
toch 58. 5. Van Ham, Merck toch
40. 6. Van Ham, Merck toch 58.
7. Van Ham, Merck toch 103. 8.
Van Ham, Merck toch 65. 9. Van
Ham, Merck toch 61. 10. Le Grand,
Relation de la surprise de Berg - op -
Zoom Parijs, 1816 ned. ed. Ver
haal uan de uerrassing van Bergen op
Zoom (Breda, 1817 34 e.v.; J. E.
van Gorkum, De bestorming der
vesting Bergen op Zoom (Leiden,
1862) 2 e.v. 11. Bij deze en alle voor
afgaande afleveringen betreffende de
stadspoorten werden de plattegróndjes
vervaardigd door Han Bos te Bergen
op Zoom, waarvoor mijn hartelijke
dank.
LEIDENS WEG OP door John
Desreumaux, secretaris Stedelijke
Oudheidkundige Commissie van
Wervik (B).
Inhoud: 2800 namen van emi
granten, waarvan 2300 Zuidneder
landers, die naar Leiden uitweken
tijdens de beroerde jaren 1576-
1603. Vermelding van hun poor
terschap en sociale status. Statisti
sche gegevens per jaar en stad.
Namen alfabetisch geranschikt per
stad, gemeente of dorp (256
plaatsnamen verspreid over de
Belgische provincies en de Franse
departementen Nord en Pas-de-
Calais). Met de klapper op namen
en steden.
Onmisbaar naslagwerk voor ge
nealogisch onderzoek voor diege
nen met voorouders uit die streken
afkomstig.
De uitzonderlijke prijs van dit zeer
goed verzorgde boek bedraagt
86, Het boek kunt U bestellen
bij de Genealogische/Historische
Vereniging Hoekschewaar, Lepe
laar 47, 3263 BG Oud-Beijerland
onder vermelding 'LEIDEN'. De
eerste druk van mei j.l. was niet
toereikend voor de aanvraag, zo
dat er begin september a.s. op
dracht voor een tweede druk gege
ven is. De aflevering zal dan begin
december plaatsvinden. U hoeft
nog geen geld over te maken. U
krijgt bericht over e.e.a.
Formaat boek: 23x16 cm, inge
bonden met harde kaft, 502 pagi
na's, illustraties. Druk: Familia et
Patria-Roeselare (B).
De prijs is inklusief alle kosten.
De Waterschans nr. 4 1992
Nieuwe aflevering in de serie
'Bergen op Zoom in kaart en
beeld'
In de serie 'Bergen op Zoom in
kaart en beeld' is als nr. 19 de re
productie verschenen van een gra
vure, die een beeld geeft van Ber
gen op Zoom, gezien vanaf de
zuidzijde. Stadsgezichten gaven in
het verleden een samenspel te zien
tussen het landschap en de daar
bovenuit rijzende stedelijke bebou
wing. In die tijd domineerden daar
in de torens van kerken, kapellen
en van sommige grotere huizen.
Vrijwel iedere kunstenaar zag het
speelse effect dat ontstaat door de
verticale lijnen van gemelde ge
bouwen en de horizontale van de
lage stadswallen en van het gol
vende landschap.
Prospecten van Bergen op Zoom
uit de zeventiende eeuw zijn vrij
zeldzaam. Van de gedrukte stads
gezichten is de gravure van Samuel
de Swaef de meest uitvoerige. Er
zijn enige varianten naar deze gra
vure gemaakt. Dat geldt echter niet
voor het prospect, dat nu opnieuw
wordt uitgegeven. Dat neemt een
meer zelfstandige plaats in.
De stad is vanaf het zuidwesten ge
zien: van de stadswallen is het deel
vanaf de Bospoort (rechts) tot aan
het Oranjebolwerk (links) voor
gesteld. Op de voorgrond is links
de wachttoren of redoute op Kijk in
de Pot, met het ervoor gelegen
bolwerk te zien. Uit het lijnenspel
zou men kunnen opmaken, dat de
standplaats van de tekenaar is ge
dacht op een punt bovenop de ge-
bastionneerde wal, die de Schelde-
kant met de buitenwerken bij de
Bospoort verbond. De ruimte tus
sen de Schelde, de vesting en die
wal was sinds 1622 een beschermd
terrein, waarbinnen men ten tijde
van een belegering eventueel extra
troepen kon samentrekken. Het
geheel noemde men het lanck re
trenchement.
Er is reden voor de veronderstel
ling, dat de graveur enige tekenin
gen heeft aaneengevoegd tot een
nieuw geheel, dus tot een zoge
naamde compositietekening. In de
wallen zijn nog een aantal torens
opgenomen van de middeleeuwse
stadsommuring. De rond 1670 ge
maakte tekeningen geven daarvan
eveneens een beeld. Hierdoor
vormde de omwalling een schilder
achtig geheel. De gravure geeft
overigens de uitspringende punten
of bolwerken duidelijk weer. De
identificatie van allerlei afgebeelde
onderdelen was mogelijk door ver
gelijking met gelijktijdige stadsge
zichten, voornamelijk die door de
gebroeders Klotz.
De gravure en de tekenaar van de
prent zijn niet bekend. De situatie
is, zoals reeds is vermeld, die van
ca. 1670. Sinds 1698 is door de
aanleg van de nieuwe omwalling
van Bergen op Zoom een geheel
nieuwe situatie ontstaan, waardoor
dit stadsgezicht niet van na dat jaar
kan dateren.
Aflevering 19 van genoemde serie
is, voorzien van een uitvoerige toe
lichting, verkrijgbaar bij de ge
meentelijke archiefdienst in het ge
bouw Blokstallen 2, tegen betaling
van 12,50 (los exemplaar). Daar
kan men ook intekenen voor een
abonnement op de serie.
TENTOONSTELLINGSPROGRAMMA NOORDBRABANTS
MUSEUM 1992 - 1993
5 december 1992 t/m 24 januari
1993:
Erik Andriesse
Geëtste ruikers
Een recente serie ingekleurde
etsen en beschilderde vazen.
Galerij
11 december 1992 t/m 21 februari
1993:
Roma Veduta
Rome gezien door Nederlandse
meesters uit de 17de eeuw. Teke
ningen en aquarellen uit de collec
tie van de Farnesina te Rome.
o.a. Jan Brueghel de Oude, Abra
ham Bloemaert, Maarten van
Heemskerck, Gaspar van Wittel.
Grote zaal
1 februari t/m 14 maart 1993:
Jardin des Plantes
Plant- en bloemmotieven in het
werk van hedendaagse kunste
naars.
Galerij
Markiezenhof Bergen op Zoom
Vanaf 13 december
Kerst met Kemperman
Kerstexpositie
De geschiedenis herhaalt zich
inderdaad. Maar het gaat tel
kens méér kosten (H. Verleyen
U betaalde toch wel uw contributie
voor 1993!
