Bergen op Zoom tijdens de Engelse
invasie van 1809. Ill (slot)
De Waterschans nr. 2 1993
Wandplaat en werkelijkheid
De aardrijkskundige wandplaat
was jarenlang een fenomeen in het
onderwijs. Aan de hand van de
wandplaat ging de schooljeugd op
reis door Nederland. In dit rijk geïl
lustreerde boek staan 37 school
platen van plekjes in Nederland uit
de periode 1910-1930 afgedrukt.
Recente foto's van diezelfde plek
ken leveren een bijzonder en soms
schokkend contrast op. De lezer
kan opnieuw die reis door Neder
land maken en ontdekken wat er in
zeventig jaar veranderd is.
Fred van den Beemt, Tijs van Rui
ten en Harry Schuring, Verande
rend landschap. Opnieuw op reis
met oude schoolplaten, Drents
museum, Assen 1992.
Heideontginning en moderni
sering in het bijzonder in drie
Brabantse Peelgemeenten van
P.H.M. Thissen; een belangwek
kend boek over een van de meest
intrigerende aspecten van de Bra
bantse geschiedenis: de heideont
ginning.
Omstreeks 1850 bestonden zeer
grote delen van Noord-Brabant uit
'woeste' gronden. Honderd jaar la
ter was daar vrijwel niets van over:
de heide was ontgonnen tot bos en
landbouwgrond, en op het land
dat eerder 'leeg' was geweest, wa
ren nieuwe nederzettingen verre
zen.
Deze spectaculaire ontginning
moet gezien worden in het licht
van de modernisering van het plat
teland, zo betoogt Paul Thissen in
het proefschrift waarop hij donder
dag 11 maart aan de Katholieke
Universiteit te Nijmegen promo
veerde.
De eerste 'moderne' ontginningen
werden, aldus Thissen, nauwelijks
door overheden gereguleerd: het
was een particuliere vereniging, de
Nederlandse Heidemaatschappij,
die er omstreeks 1890 de aanstoot
toe gaf. Ze werden aanvankelijk
vooral door grootgrondbezitters
van buiten de provincie uitge
voerd, die op hun landgoederen
een grootschalig landschap van
bos en landbouwgrond schiepen.
Vanaf 1920 veranderde het karak
ter van de ontginningen ingrijpend.
De overheidsbemoeienis nam toe,
zowel wat regelgeving als uitvoe
ring betreft. Deze bemoeienis be
voordeelde de katholieke lokale
landbouwers, die verenigd waren
in de Noordbrabantse Christelijke
Boerenbond.
Dit alles ging gepaard met een dui
delijke verandering in de aard van
het nieuwe landschap: de nadruk
kwam te liggen op het inrichten
van kleine en middelgrote boeren
bedrijven. Grootgrondbezit en
'protestantse' ontginningen werden
geweerd omdat ze niet 'Brabants
zouden zijn, en in strijd met de tra
ditie.
Thissen geeft in zijn boek een le
vendige beschrijving van de pro-
Brabantse sentimenten achter deze
veranderingen en plaatst ze in de
context van de snelle modernise
ring van het Brabantse platteland.
De mythe van het 'traditioneel Bra
bantse' landschap, zo meent hij,
was een reactie op de snelle toene
ming van de contacten tussen pro
vincie en buitenwereld, ondermeer
door de groeiende handel en de
opkomst fiets, stoomtram en radio.
Clerus en burgerlijke elite zagen
hierin een bedreiging van Brabant.
De mythe van het van oudsher
goede, ondeelbare en katholieke
land was een middel om de platte
landers blijvend op de eigen groep
te oriënteren en bij ontginning
mensen van buiten uit te sluiten.
De winkelprijs van Heideontgin
ning en modernisering (332
blz.geïllgebonden) bedraagt
normaal 49,95.
U kunt dit boek met 10,00 kor
ting aanschaffen door 39,95 (of
een veelvoud daarvan) over te ma
ken op girorekening 4239476 van
Stichting Matrijs, Maliesingel 67,
3582 AA Utrecht, onder vermel
ding van 'Heemkunde, Heideont
ginning'. Het boek wordt dan zon
der extra portokosten toegezon
den.
Boerderijen
Voor de liefhebber is een pakketje
van 3 boekjes verkrijgbaar voor de
prijs van 12,50 franco, over:
'Boerenerven', 'Bovenlichten' en
'Beveiligen van Boerderijen'. Stor
ten op postrekening 121197077
van de Rabobank te Bakel onder
vermelding van Boerderijstichting
'3 brochures'. Overigens is even
eens van bovengenoemde stichting
het interessante jaarverslag ver
schenen en geeft zij Nieuwsbrieven
uit waarin nr. 20 Alles over Rieten
Daken vermeld. Secretariaat: Prins
Clauslaan 15, 5582 JP Waalre, tel.
04904-16597.
Kamerplanten
Vrijwel iedereen in Nederland
heeft wel een plantje in huis staan.
Dit is echter niet altijd het geval ge
weest. In deze uitgave is onder an
dere aandacht voor de geschiede
nis van de potplanten, de ontwik
keling van de kamerplantencultuur
in Nederland van 1850 tot 1940 en
'goed wonen' met kamperplanten
na de Tweede Wereldoorlog.
'De geschiedenis van de
kamerplant'
(Themanummer van Volkscultuur.
Tijdschrift over tradities en tijdsver
schijnselen, jrg. 8, nr. 2) 17,50.
Andere publikaties
De keuken van de late Middeleeuwen:
een kookboek uit de Lage Landen,/be
zorgd en van commentaar voorzien
door Ria Jansen-Sieben en Johanna
Maria Winter. - Amsterdam: Bakker,
1989. - 219 p. - Prijs 28.90.
Molenstudies: bijdragen tot de kennis
van de Nederlandse molen/uitgeg. on
der auspiciën van de vereniging 'De
Hollandsche Molen'. - Dl. 1/red. J.H.
van den Hoek-Ostende e.a. - Zutphen:
Walberg Pers, 1989. - 104 p. - Prijs
15.-.
De intellectuelen in de middel
eeuwen/door Jacques Le Goff. - Am
sterdam: Wereldbibliotheek. 1989.
281 p. - Prijs 39,50.
De kathedralenbouwers: portret van
de middeleeuwse maatschappij/door
George Duby. - 5e dr. - Amsterdam:
Agon, 1989. - 358 p. - Prijs
49.50.-
De eucharistie- en reliekverering in de
middeleeuwen: de middeleeuwse
eucharistie-devotie en reliekverering in
onderlinge samenhang/door G.J.C.
Snoek/Amsterdam: VU Uitgeverij,
1989. - 434 p. - Prijs 49,50.
Werk. kerk en bed/red. G.J.M. van
den Brink, A.M.D. van der Veen en
A.M. van der Woude: publ. van het
Noordbrabantse Genootschap. - Den
Bosch: SBRG, 1989 - Prijs 29,50.-
Het werk gaat over sociale omstandig
heden van Brabant in de vorige en het
begin van deze eeuw.
Sportief en katholiek: geschiedenis van
de katholieke sportbeweging in Neder
land in de twintigste eeuw/door M.
Derks en M. Budel. - Nijmegen: Kath.
Documentatiecentrum. 1990. - Prijs
35.— (KDC-Scripta). Te bestellen bij
het documentatiecentrum.
Eten en eetlust in Nederland (1840-
1990)/door A.H. van Otterloo. - Bert
Bakker. 1990. - ca. 416 p. Prijs ca.
49,50 ISBN 90-351-0974-0.
Grote Brabanders van de 20ste eeuw,
De Waterschans nr. 2 1 993
door B. Sies. - Michon, 1990. - 112 p.
Prijs ca. 25, ISBN
90-6761-067-4.
De hofjes van Nederland. J. Dijkstra.
Atrium Cultuurgidsen. ISBN 90-6113-
59-23. Interessante tekst en prachtig
geïllustreerd.
Landleven: het boerenbestaan van
toen/door Ton de Joode. - Weert:
M&P. 1990. - 144 p. Prijs 24.90
ISBN 90-6486-066-1.
Volksdevotie: beelden van religieuze
volkscultuur in Noord-Brabant/publ.
van het Museum voor Religieuze Kunst
(Uden): eindred. J. Liebergen. - Uden:
Museum voor Religieuze Kunst. 1990.
- 187 p. Prijs 30.- ISBN 90-71647-
08-0. Betreft catalogus bij tentoonstel
ling gehouden van 15 sept. t/m 2 dec.
1990.
Boek over geschiedenis illegale
stokerijen
Brabanders grootste sluikstokers
van Nederland
In 1968 werd in Sint-Oedenrode de
eerste grootschalige alcoholstokerij van
Nederland ontdekt. De meeste stoke
rijen bevonden zich in Brabant, op de
voet gevolgd door Limburg. Maar er
zijn ook in boereschuren verborgen 'al-
colholfabrieken' opgerold op Texel. Al
deze stokerijen met een capacitiet van
duizenden liters per week waren in
handen van Brabanders.
Dat blijkt uit Tappen uit een geheim
vaatje', een boek waarin voor het eerst
de geschiedenis van het illegaal alco-
holstoken in Nederland is beschreven.
In het boek wordt deze historie gevolgd
vanaf 1504 toen in Amsterdam voor
het eerst accijns op brandewijn werd
geheven.
Sindsdien zijn er altijd mensen geweest
die op deze manier de belasting heb
ben ontdoken. In de crisisjaren, tijdens
de Tweede Wereldoorlog en de We
deropbouw zijn overal in het land tallo
ze kleine stokerijtjes opgerold. Meestal
waren ze primitief gemaakt van melk
bussen en wasketels. De capaciteit be
droeg slechts enkele honderden liters
of minder per week.
Dat veranderde tegen het eind van de
zestiger jaren. De Brabantse bo
tersmokkel raakten zonder emplooi. In
dit milieu bestonden veel contacten
tussen smokkelaars en Belgische
sluikstokers die al eerder op een grote
re produktie waren overgeschakeld.
De voormalige smokkelaars maakten
zo kennis met de techniek van het sto
ken. Het boek Tappen uit een geheim
vaatje' sluit historisch perfect aan bij het
boek over de geschiedenis van het
smokkelen in Brabant.
Veruit de meeste grootschalige sluik-
stokerijen zijn in de zeventiger jaren
ondekt. Waar ze zich ook bevonden,
ze waren altijd in handen van Braban
ders. Criminelen uit de Randstad heb
ben wel geprobeerd een voet aan de
grond te krijgen, maar dat is ze nooit
gelukt. Dat laat zich onder meer verkla
ren uit het feit dat met de illegale stoke
rijen over het algemeen weinig werd
verdiend.
In het boek wordt uitgebreid stilgestaan
bij de kleine stokerijtjes in de crisisja
ren, de Tweede Wereldoorlog en de
Wederopbouw. De nadruk ligt echter
op de Brabantse periode. Aan de hand
van onder andere gesprekken met be
trokkenen wordt een populaire manier
beschreven waarom de stokerijen
meestal in boereschuren waren onder
gebracht. hoe de organisatie in elkaar
stak en wat de verdiensten waren.
Een vermakelijke kijk in dit wereldje
bieden de taltijke anecdotes, zoals de
stoker die bij hoog en bij laag beweerde
dat hij een middel tegen zweetvoeten
aan het maken was. 'Tappen uit een
geheim vaatje' is geschreven door Paul
Spapens en Piet Horsten, rexpectieve-
lijk auteur van en medewerker aan het
Brabants smokkelboek. Het grootfor
maat boek is 208 pagina's dik en het
bevat meer dan 150, vaak nooit eerder
gepubliceerde foto's. Een uitgave van
De Kempen Pers B.V., Industrieweg
23, Postbus 3 5527 ZG Hapert, tele
foon 04977-81707. kost 44.50
(ISBN-nr. 90-70427-67-2).
Door: Drs. G. Huybregts
Wat voorafging
In nummer 4-92 is uiteengezet hoe
Engeland er toe kwam om in 1809
Zeeland binnen te vallen, wat het
daarmee wilde bereiken en hoe
een en ander uitpakte.
In nummer 1-93 kwam het accent
te liggen op Bergen op Zoom en
werd een antwoord gezocht op
vragen als: Hoe reageerden de
Bergenaren op de invasie? Voor
welke problemen kwamen stads
bestuur en inwoners te staan? Ver
houding tussen militaire burgerlijke
autoriteiten? In wat nu volgt wordt
vooral aandacht besteed aan de
scherpe kanten van frontstad te
zijn. Het zijn bekende perikelen: in
kwartiering, rekwisities, geldge
brek. Daar kwam bij dat koning
Lodewijk Napoleon zich militair
wilde versterken zonder invoering
van militaire dienstplicht. Hoe ver
liep dat proces in Bergen op
Zoom?
Vetten in aanvaring met de
Hoge Vierschaar
Op 5 oktober wachtte Vetten een
nieuwe verrassing. Toen hij zijn
werkkamer op het stadhuis in wilde
gaan vond hij die gesloten. Me
vrouw Court, de echtgenote van
de conciërge en woonachtig in het
stadhuis vertelde hem, dat de Ho
ge Vierschaar haar had bevolen,
niemand op de kamer toe te laten.
De burgemeester zei, dat hij zich
daar niets van aan moest trekken.
Op de kamer gekomen vond hij
het papier dat steeds op zijn deur
had geprijkt met de mededeling:
'Het bureau van inkwartiering
wordt gehouden van elf tot twaalf
uren 's morgens, en 's middags
van drie tot vier uren' in vier stuk
ken gescheurd. Hij sloot de stuk
ken als bewijs bij zijn schrijven in en
zo kwamen ze in het archief te
recht. Vermeulen mocht weer lij
men en heeft dat kennelijk ook de
ze keer met succes gedaan.35
De goeverneur blijft moeilijk
doen
Vermeulen heeft beslist geen leuke
herinneringen aan De Mellet be
waard. De goeverneur bleef de
burgemeester lastig vallen. De
18de oktober was het weer eens zo
ver. De goeverneur had gehoord,
dat maarschalk Dumonceau weer
naar Bergen kwam en dat hij zou
