-70
Tl
De Waterschans nr. 3 1993
Afb. 14. Oostwand van de
Vismarkt op een carnavalsfoto
1929, voor de bouw Huize St.-
Catharina.
In 1444 vestigde Peter Bruynincx
de bakker een rente ten behoeve
van het gilde op een huis en erf dat
hij op dezelfde dag van deze broe
derschap had gekocht.76 Nadien
stonden ter plekke de huizen Vo
gelenzang en het Lindeken of de
Lindeboom. Het laatste huis is in
1716 aan het Stadswees- en arm-
kinderhuis verkocht.'7
Van het bezit van het gasthuis aan
de Geweldigerstraat is overigens
weinig bekend. De straat heette
oorspronkelijk Op de Grebbe.
Nadat de zusters van het Sint-
Margrietenklooster zich hier had
den gevestigd, burgerde geleidelijk
de naam Nonnenstraat in. Deze is
gewijzigd in Geweldigerstraat. na
dat in de 17e eeuw de militaire ge
vangenis, onder toezicht van de
Provoost of Geweldiger was ge
vestigd in het achterhuis van het
huis van de Engelse kooplieden,
waarvan het hoofdgebouw in de
Engelse straat stond.
6. Huizen ten noorden van het
Gasthuis
Enkele huizen waren enige tijd
eigendom van het klooster Em-
maus, dat eertijds gelegen was in
het poldertje De Witte Moer onder
Hildernisse. Vermoedelijk zijn deze
panden ca. 1500 door het klooster
verworven.
Hiertoe behoorde het huis De Kin-
derwieg op de hoek van de
Vismarkt met de Klaverstraat.
(Vismarkt nrs. 20 en 21). In 1515
verkocht het klooster dit pand aan
Hendrik Gieleszoon. kinderwiege-
maker. Aan zijn beroep herinnerde
de naam van het huis, dat overi
gens later gesplitst is in de Grote
Kinderwieg (nr. 20) en de Kleine
Kinderwieg, nr. 21.78 Het huis 's-
Hertogenbosch (nr. 22) werd in
1514 door het klooster verkocht.
Het heette later naar Jan Claus-
zoon van den Bossche, die het huis
in 1521 bezat.79 Het huis Emmaus
(nr. 23) ontleende zijn naam aan
het klooster, dat het reeds in 1510
verkocht. De naam bleef nog lang
na het verdwijnen van Emaus
daaraan herinneren.80
Het volgende huis (nr. 24) heette
oorspronkelijk Land van Beloften-
de naam bestond al in 1492.81
Daarnaast stond het huis Hemels
brood waarvan de naam in 1495
voorkwam.82 Omstreeks 1580 zijn
laatstgemelde panden samenge
voegd onder de naam Hemels
brood. maar ongeveer dertig jaar
later is dit pand weer verdeeld on
der de namen Klein Hemelsbrood
(nr. 24) en Groot Hemelsbrood of
Manna, nr. 25.83
Op het achterliggende terrein
vestigden zich circa 1471 de Witte,
Rijke of Besloten Nonnen van het
Dal van Josaphat of Sint-Margrie
tenklooster.84 Omstreeks 1519
slaagden zij erin de eigendom te
verwerven van het dubbele pand
met inrijpoort in het midden, waar
door zij een uitgang kregen naar de
Vismarkt. Het poortgebouw werd
de Nonnenpoort genoemd. Het
huis (nr. 26) ten noorden van de
doorgang werd in 1617 door de
rentmeester van de in beslag geno
men kloostergoederen verkocht.8''
Sinds 1722 heette het ook Heilig
Brood, wel wat verwarrend met de
namen van de voorafgaande pan
den.86
Het huis ten zuiden van de poort
(nr. 27) omvatte ook een kamer
boven die poort. In 1617 is het
eveneens verkocht en stond sinds
dien bekend als Zuid Nonnen-
poort.87 De poortdoorgang met
achterliggend terrein heette in
1722 Biercruijderspoort. Het erf
gaf in die dagen opslagruimte voor
het transportmateriaal van kruiers.
In de twintiger jaren van onze
eeuw stonden er nog enige woon
wagens.88
Afb. 15. Oostwand van de
Vismarkt op een carnavalsfoto
1930. Rechts: aanbouw Huize St.
Catharina.
Aantekeningen
1 De Sint Jacobskapel aan de
Vismarkt te Bergen op Zoom. met bij
dragen van W A. van Ham. C.D. Van-
wesenbeeck en L.J. Weijs. Bergen op
Zoom 1976. 2. Marco Vermunt. 'Hui
denmarkt - Nieuw Markt Vismarkt',
De Waterschans I 22-2 (1992) omslag;
II. 22-4 (1992) 85-87; III (slot) 23-1
(1993), 23-25. 3 SA 1, fol. 59v, 61
en 62. 4 Vermunt. 'Huidenmarkt'. 1-
93. 23-25. 5 Willem van Ham, 'De
buren van de markies. Verkenningen
in middeleeuws Bergen op Zoom-5.
De Waterschans 16-3 (1986) 39-44. 6
SA 1. fol. 76v, 88, 92 en 103v; 10,
fol. 24; 5142 fol. 29v; 861, fol. 5v. In
dat register op fol. 92 de vermelding:
an die Marct daer men die hude op
plege te vercopen, geheeten die Nieu
Marct. 7 SA 1, fol. 103v. 8 J. Van
Herwaarden, Pelgrimstochten (Bus-
sum 1974) 65-78; idem (en anderen),
Santiago de Compostela. Turnhout
1985. 9 Van Herwaarden, Pel
grimstochten. 78-80. to. J.J.M. Tim-
mers. Christelijke Symboliek en Icono
grafie (Bussum 1974) nr. 739. 11 Van
Herwaarden, Pelgrimstochten, 31. J.
Plummer. Het Getijdeboek uan Catha
rina uan Kleef (Amsterdam z.j.) nrs. 75
en 107. 12. W.A. van Ham. 'De sym
bolen van Stad en Land van Bergen op
Zoom', in jaarboek De Ghulden Roos,
31 (1971) 53-66. 13 Van Herwaar
den, Pelgrimstochten 81. 14. SA 5140
De Waterschans nr. 3 1993
Afb. 16. Oostwand van de Vismarkt, zuidelijk gedeelte. V.l.n.r. 1: St.-Catharinagesticht; 2: restant weeshuis
(opslagplaats); 3: pand van M. Strijers (1865); 4: de Luite; 5: Klein Venetië (1906) (foto zr. Agatha 1975).
(R 300). fol. llv. 15. De exacte situe
ring van de huizen is in de meeste ge
vallen (behalve als het hoekpanden be
treft) vrij moeilijk. De schrijver moet
een slag om de arm houden: bij nadere
detailstudies van de betreffende straten
(sommige zijn in voorbereiding, andere
liggen in het voornemen) zou kunnen
blijken dat door perceelswijzigingen de
huisnaam in de loop van de eeuwen is
'opgeschoven'. 16. SA 1. fol. 154,
154v. 17. SA 749. stadsrek.
1470/1471. fol. 42. 18 SA 5121 (R
281), fol. 132. 19 SA 5166 (R 326-1),
fol. 40; SA 5173 (R 333-11), fol. 37v.
20 SA 5125 (R 285), fol. 2; SA 759,
stadsrek. 1487/1488, fol. 77v. 21 SA
5120 (R 280). fol. 40v; SA 5121 (R
281). fol. 132. 22. SA 5142 (R 302),
fol. 15. 29v. 23. SA 5152 (R 313). fol.
22. 119v. 24 SA 5160 (R 320). fol.
94v. 25 SA 5166 (R 326-1). fol. 40.
26. SA 5173 (R 333-11). fol. 37v. 27
SA 5063 (R 237), fol. 244; SA 5068
(R 242). fol. 134v. 28 SA 5142 (R
302). fol. 15. 29v, 37. 29. SA 5166 (R
326-1), fol. 40 30. SA 5173 (R 333-
11), fol. 37v. 31. SA 5063 (R 237). fol.
244 32 SA 5073 (R 247). fol. 83. 33
Archief Algemeen Burger Gasthuis. 1.
95 34 Archief Algemeen Burger Gast
huis, 450. 35 SA 4356-4372. rekenin
gen Gasthuis 1743-1763 36. SA
4372-4404, rekeningen Gasthuis
1763-1795 37. SA 5142 (R 302). fol.
15. 38. SA 5142 (R 302). fol. 15. 39
SA 5144 (R 304), fol. 149 40 SA
3356, rek. fabrieksmeesters St.-
Gertrudiskerk. 1505/1506. fol. 6. 41
SA 4341. rek. Gasthuis 1715. 42
Vanwesenbeeck en Weijs, 'Verslag uan
het archeologisch onderzoek' in De
Sint Jacobskapel, 53-59 43. SA 1, fol.
154. 154v. 44 SA 5120 (R 280), fol.
40v. 45. SA 5142 (R 302), fol. 29; SA
5041 (R 215). fol. 247v. 46 SA 5142
(R 302). fol. 15, 29v, 37. 47 SA 36.
fol. 166v. 48 SA 5068 (R 242), fol.
134v. 49 SA 5073 (R 247). fol. 83;
SA 5099 (R 273) ongef. akte d.d. 2
sept. 1796 50 SA 1. fol. 172. 51. No
tarieel archief 5, 5. 52 SA 5079 (R
253), fol. 222, 223. 53. SA 5095 (R
269) akte d.d. 28 april 1786 54 SA
5040 (R 214), fol. 22. 55. SA 759
stadsrek. 1487/1488. fol. 77v. 56 SA
749 stadsrek. 1470/1471. fol. 42. 57
G.C.A. Juten, 'Het huis der Engelsche
natie te Bergen op Zoom' in: Taxan-
dria, 36 (1929) 157-165; SA inv. nr.
752, stadsrek. 1474/1475. 79 e.v. 58
SA 5041 (R 215), fol. 180 e.v. 59. SA
779, stadsrek. 1527/1528. fol. 3; SA
5044 (R 218), fol. 56 60. SA 5097 (R
271). akte d.d. 17 dec. 1790. 61 Ar
chief Ned. Herv. diaconie nr. 232c.
62 SA 5061 (R 235), fol. 377: SA
5063 (R 237). fol. 244 63 SA 5063
(R 237), fol 244v. 64 SA 5058 (R
232). fol. 186v. 65. SA 5076 (R250).
fol. 153v. 66 SA 5099 (R 273) akte
d.d. 2 september 1796. 67 SA 5058
(R 232), fol. 186v. 68 SA 5064 (R
238). fol. 177. 69 SA 5075 (R 249).
fol. 15. 70. SA 4311, rek. Gasthuis
1715. 71 SA 5058 (R 232). fol. 186v.
72 SA 5068 (R 242), fol. 49v. 73 SA
26 55 74 SA 5076 (R 250), fol. 29.
75 SA 5039 (R 213), fol. 8v. 219. 76
SA 5039 (R 213). fol. 100; SA 5121
(R 281), fol. 132. 77. SA 5075 (R
249), fol. 81. 78 SA 5041 (R 215),
fol. 267v. 79. SA 5043 (R 217). fol.
181. 80 SA 5042 (R 216). fol. 143v.
81 SA 3566, rek. O.L.V.gilde
1492/1493. fol. 5v. 82 SA 5041 (R
215), fol. 58 83 Notarieel Archief 5,
27; SA 5054 (R 228), fol. 26v; SA
5056 (R 230). fol. 115v. 84 SA 5043
(R 217), fol. 93 85. SA 5056 (R 230),
fol. 106v. 86. SA 5076 (R 250). fol.
108. 87 SA 5056 (R 230). fol. 106.
88 SA 5076 (R 250). fol. 108.
Laatst bijgekomen leden: dames M brou
wer. Th Stuart uit Bergen op Zoom; heren
N. Zondag, G. Broekhans. pastor A. Ver-
haegen. M. Zurhorts uit Bergen op Zoom:
mevr. L. Engelsman De Dooy uit Helle-
voetsluis en drs. K. Hielkema uit Halsteren.
