De schuttersgilden van Bergen op
Zoom
3d
De Waterschans nr. 2 1993
Monumentenzorg
Op het gebied van Monumenten
zorg heeft de Rijksdienst voor Mo
numentenzorg de grootste open
baar toegankelijke bibliotheek in
Nederland. 45.000 banden wach
ten op de grote zolder aan het
Broederplein in Zeist op de bezoe
ker die iets over monumenten wil
weten. De openingstijden zijn van
maandag t/m vrijdag van 9.00-
13.00 en van 14.00-17.00 uur.
Bezoekers worden verzocht eerst
een afspraak te maken met me
vrouw H. Homma (03404-83352).
Beschuit met muisjes
Van 3 april tot en met 17 oktober
in Museum de Koepel, Boslaan
90, Lunteren, tel. 08388-4164.
In deze tentoonstelling komen de
verschillende gebruiken rondom
zwangerschap en geboorte aan de
orde, zoals de ooievaar, de
kraamstoel en de pillegift.
Wat is oud?
Van 10 maart tot en met 29 augus
tus in het Amsterdams Historisch
Museum, Kalverstraat 92, Amster
dam, tel. 020-5231822.
De tentoonstelling Tijd van leven'
benadert het ouder worden in Ne
derland vanuit verschillende invals
hoeken: de persoonlijke beleving
van het ouder worden, de financië
le kant van ouder worden, de eeu
wige wens om jong te blijven en de
vaak stereotype beelden uit het
verleden en heden over ouder
dom.
Van ijstijd tot broeikas
Van 26 maart tot en met 5 septem
ber in het Museon, Stadhouders
laan 41, Den Haag,
tel. 070-3381338
De tentoonstelling 'Een miljoen
jaar Nederland' geeft een overzicht
van veranderingen in de lage lan
den gedurende de ijstijden en de
warmere periodes daartussen. Ne
derland is één van de grootste le
veranciers ter wereld van fossiele
zoogdierresten uit de laatste mil
joen jaar.
Moederschap en de min
Vroeger kwam het voor dat er een
min werd ingehuurd om de baby
de borst te geven. Wanneer en bij
welke mensen gebeurde dat, hoe
dachten de mensen over het zoge
naamde huurzogen en hoe werden
moeders afgebeeld in de beelden
de kunst? Op deze en andere vra
gen wordt in deze uitgave inge
gaan.
'Moederschap en de min'.
(Themanummer van Volkscultuur.
Tijdschrift over tradities en tijdsver
schijnselen, jrg. 8, nr. 3) 17,50.
Stamppot
De Nederlandse eetcultuur is te
genwoordig mondiaal. Niemand
vindt het meer gek om Chinees te
halen, Indiaas te gaan eten, Mexi
caanse taco's te vullen of Franse
escargots te eten. Maar dat was
niet altijd zo: er was een tijd dat de
boer niet vrat wat hij niet kende.
Wat eten we nu en wat aten we
vroeger? Hoe waren onze tafelma
nieren vroeger en hoe zijn ze nu?
In dit boek wordt ingegaan op de
achtergronden van de Nederland
se eetcultuur.
'De gestampte pot, Eetcultuur in
Nederland'
(Themanummer van Volkscultuur.
Tijdschrift over tradities en tijdsver
schijnselen, jrg. 9, nr. 2) 17,50.
Wien Neerlands bloed
Nederlandser zien zichzelf graag als
bedachtzaam, nuchter, weinig
hartstochtelijk en vooral anti-
chauvinistisch. 'Doe maar gewoon,
dan doe je al gek genoeg' is de slo
gan. Door de Europese eenwor
ding worden we gedwongen om
na te denken over onze identiteit.
Wat maakt ons eigenlijk tot Neder
landers? Is het alleen maar onze
taal en geschiedenis of is er meer?
En wie stak er eigenlijk zijn vinger
in de dijk. Hansje Brinkers of een
zekere Peter?
'Volkscultuur in de Lage Landen,
De Nederlandse culturele identiteit'
(Themanummer van Volkscultuur.
Tijdschrift over tradities en tijdsver
schijnselen, jrg. 9, nr. 3) 17,50.
Afgewaaide praat
Afgewaaide praat is hoogdravend
geklets over onbeduidende zaken.
Het is een van de vele termen die
te vinden zijn in Thuistaal, een
boek over woorden en uitdrukkin
gen die in een gezin of andersoor
tig huishouden zijn bedacht en ge
bruikt worden. In dit boek is een
groot aantal van dit soort woorden
en uitdrukkingen bij elkaar ge
bracht, met daarbij betekenisver
klaringen en ontstaansgeschiede
nissen, waardoor een treffende in
druk ontstaat van het andere Ne
derlands: de thuistaal.
Wim Daniels, Thuistaal, Het ande
re Nederlands, SDU Uitgeverij Ko
ninginnegracht, Den Haag 1993.
Goed wonen
De Stichting Goed Wonen heeft in
het naoorlogse denken over wo
ningbouw en woninginrichting een
cruciale rol gespeeld. In het proef
schrift Contact en controle ontrafelt
kunsthistorica Wies van Moorsel de
impliciete en expliciete opvattingen
die Goed Wonen had over de
plaats van de vrouw in de woning.
Wies van Moorsel, Contact en con
trole. Het vrouwbeeld van de stich
ting Goed Wonen, SUA, Amster
dam 1992.
Waterschans le jaargang nr. 2 - juli-aug.-sept. 1968, blz. 52.
Zo adverteerde men 2 5 jaar geleden in De Waterschans.
w.jordans
muziekhandel
zuivelstraat 31
tel. 3461
bergen op zoom
grammofoonplaten
bladmuziek
muziekinstrumenten
afspeelapparatuur
De Waterschans nr. 2 1993
Door: Drs. N. Grosfeld
Waar schuttersgilden bleven be
staan of werden heropgericht, is de
vraag naar hun ouderdom belang
rijk. Belangrijk voor de gildeleden
zelf. maar ook voor de relaties van
de schuttersgilden met elkaar.
Met zekerheid kan het schuttersgil
de 'Sint Sebastiaan Bergen op
Zoom-Borgvliet' twee jaren noe
men: 1465 en 1618. Voor het eer
ste jaar staat de keur, door de
Bergse Heer Jan II van Glymes
aan het schuttersgilde van de
handboog verleend. In 1618 ont
ving het schuttersgilde van Sint Se
bastiaan van het dorp Borgvliet zijn
'Octroy' van Frederik en Hendrik
van den Bergh, voogden van de
latere markiezin Maria Elisabeth
van den Bergh. Bij de heroprich
ting van het Sint Sebastiaangilde in
1986 werd van beide jaren de basis
onder het nieuwe gilde gemaakt
omdat Borgvliet al in 1810 stads
wijk geworden was.
Past bescheiden trots op zo'n verle
den, er mag over het schuttersver-
leden van Bergen op Zoom méér
worden gezegd.
De tijd voor 1465
Voor de 14e eeuw kan worden
vastgesteld, dat er in Bergen schut
ters van de handboog en van de
voetboog moeten zijn geweest. In
1413/14 spreekt de stadsrekening
over hen. Oudere rekeningen ont
breken. Zoals ook hierna, tot
1442/43, een hiaat in deze be
langrijke bronnenreeks bestaat.
Twee grote stadsbranden hebben
bovendien hun tol geeist in resp.
1397 en 1444. Werden er al af
schriften gemaakt van de belang
rijkste documenten, keuren van
schuttersgilden rekende men daar
waarschijnlijk niet toe.
Maar uit die oudste stadsrekening
blijkt, dat de stad bijdroeg in de kle-
dingkosten der schutters. Dat be
trof de tabbaard, de korte tot de
knieën reikende mantel; hand
schoenen en - voor de gildeleiding
- de schuttersmuts of kaproen.
De stad stelde op haar kosten een
stadsboogmaker aan. De schutters
kregen wijn aangeboden bij het
'papegaaischieten', terwijl ook een
vat 'Hoemborgs' bier hun vochtge
halte op peil hield. Er werd voor
'De Rode kapel in de St. Gertru-
diskerk, kapel van het schuttersgil
de van Sint Sebastiaan'.
hun deelname aan de jaarlijkse
ommegang met het H. Kruis een
wijngeschenk uitgereikt aan de 'ge
zworen' schutters, waaruit mag
worden afgeleid dat deze door
middel van een eed gebonden wa
ren aan het stadsbestuur. In
1413/14 worden bovendien de
kosten verantwoord van wijn, die
'jonge voetboge schutters' bij het
papegaaischieten aangeboden kre
gen. Ook schutters uit den vreem
de worden op stadskosten ont
haald.1
Achter deze feiten, die duiden op
een georganiseerde stedelijke sa
menleving, gaat een boeiende
rechtshistorische ontwikkeling
schuil.
Wanneer heer Hendrik van Bou-
tersem in 1365 de stad Bergen op
Zoom het 'Groot Privilege' ver
leent, voltooit hij daarmee haar
stadsrecht en schenkt hij haar het
vrije jaarmarktrecht.
Daarbij werd het principe van de
gedeelde macht gehanteerd zoals
dat eerder werd toegepast en vast
gelegd in de bepalingen van de
Brabantse 'Blijde Inkomste', in
1356 door de Brabantse hertog be
zworen. De stad wist nu duidelijk
wat binnen het eigen bestuurlijk
machtsgebied was toegestaan/
Daarnaast regelden de op schrift
gestelde stadskeuren van 1314,
1349 en 1383 de typisch aan de
stedelijke samenleving gebonden
problemen en zijn zo de weergave
van de evolutie van die samenle
ving.
Wat de plaats en de rol van de
schuttersgilden in die samenleving
is geweest vermelden de keuren
niet. Zeker voor het eerst genoem
de jaar lijkt het er op dat er nog
geen georganiseerde schuttersgil
den bestonden. Men beperkt zich
in een artikel tot het verbieden van
slag-en steekwapens en 'moertwa-
pen' als 'kniven, misericoerden,
wapperen, weymessen, baselaeren'
en stelt daar een fikse boete op/
Van een verplichting tot 'heer
vaart', het gevolg moeten geven
aan een oproep van de heer tot het
leveren van een strijdmacht is geen
sprake. Wel wordt er een boete
gesteld op het niet reageren op het
signaal om in het belang van heer
of stad zich buiten de stad te verza
melen.4 Het lijkt er op, dat de op
koophandel aangewezen burgers
groeiende en goede handelsrela
ties liever niet wilden laten versto
ren door allerlei 'heerlijke' avontu
ren."
En die relaties waren er ook op an
der gebied. Vanuit Mechelen be
zoeken in 1346 de voetboogschut
ters het schietspel te Bergen op
Zoom,6 Daar moet dus een orga
nisatie achter gezeten hebben,
waarbij de stad haar gasten facilitei
ten verleende en meewerkte met
arbeid en geld, terwijl ook minstens
een eigen schuttersgilde van de
voetboog de honeurs moet hebben
waargenomen die er te vervullen
waren. Uit deze schietspelen, waar
de bevolking van stad en land
feestelijk bij betrokken was, ont
wikkelden zich later, in de 15e
eeuw, de beroemde Brabantse
landjuwelen.7 Drie jaren na dit
schietspel krijgt de stad een tiental
nieuwe keuren. De helft daarvan
handelt over het dragen van wa
pens en messen. Dat moet meer
met het toenemen van het bezoek
door vreemde marktbezoekers.
