UIT DE GESCHIEDENIS VAN HET
JUVENAAT H.HART
De Waterschans nr. 1 1994
noch van zijn vrouw Anna, noch
van een van hun kinderen.
Vermoedelijk is Anna na de dood
van Samuel met haar kinderen uit
Bergen op Zoom vertrokken.
Kringaktiviteiten
Op 24 april a.s. kunnen er onder
leiding van ir. J. Weijts een aantal
interessante panden bezocht wor
den. Allereerst betreft het Potter
straat 22: De Linde, waarvan het
voorhuis uit 1400 dateert. Bezocht
wordt ook De Tinnen Pot, Lieve
vrouwestraat 9; de houtconstructies
van het voor- en achterhuis zijn,
hoewel zeer oud, buitengewoon
gaaf bewaard gebleven. Vooral de
rondhouten eiken sporenconstructie
van het voorhuis is zeldzaam.
Ook de moeite waard zijn De Grote
en de Kleine Sevenstrerre, Lieve
vrouwenstraat 36 en 38. Van dit
grote comlexe huis resteren een
grotendeels in de 16e eeuw ver
nieuwd voorhuis, een rond 1600
verbouwd achterhuis en een groot
keldercomplex. Van de 16e eeuwse
voorgevel van nr. 38 resteren het
gedeelte onder straatniveau met
twee natuurstenen kelderpoorten en
het gedeelte boven de verdiepings
vloer. Ook de verdiepingsbalklaag
dateert uit die periode. Het achter
huis van nr. 36 was oorspronkelijk
door een binnenplaats gescheiden
van een koetshuis, staande aan de
straat. Bij een ingrijpende verbou
wing in 1930 is de binnenplaats
overbouwd geraakt. Van dit achter
huis zijn twee gevels, een vrij gave
en een nogal gehavende balklaag
over. Het keldercomplex is zeer
uitgebreid.
Tenslotte zal bezocht worden De
Magdalene, ook in de Lievevrouwe
straat. Dit huis heeft zondermeer de
boeienste renaissancegevel van onze
stad. Het is bovendien, zover tot nu
toe bekend, het enige huis dat een
kelder onder de straat heeft. Lange-
tijd was hier brouwerij De Magde-
lene gehuisvest.
Al bij al belooft het een zeer boei
ende mini-excursie te worden. Het
is dan ook te hopen dat veel leden
van de Kring van deze mogelijk
heid gebruik zullen maken. Verza
melen om 12 uur bij Potterstraat
22!
18
De Waterschans nr. 1 1994
door: P. de Vries S.C.J.
Ten geleide
Met het ruimen van de enorme
puinmassa, die van het hoofdge
bouw van het Juvenaat nog restte,
is dit beeldbepalende complex
definitief uit Bergen op Zoom
verdwenen.
Voor de redaktie was dit een reden
om van deze instelling en haar
geschiedenis verslag te laten opma
ken door een insider. Zoals de
auteur zelf aangeeft heeft zijn
artikel geen enkele wetenschappelij
ke pretentie. Dat moge waar zijn,
de verdienste van een dergelijk stuk
'oral history' is toch dat de lezers
inzicht en begrip kunnen krijgen in
en voor een instituut dat lang een
belangrijke rol speelde bij de eman
cipatie van het katholieke volksdeel.
En de sporen daarvan zijn óók in
Bergen op Zoom wel heel snel uit
ons blikveld verdwenen...
Op 6 december 1900 werd te
Bergen op Zoom het Juvenaat
H.Hart gesticht: twee paters betrok
ken een huis in de Wouwsestraat
om daar een 'klein-seminarie' te
beginnen.
De nieuwe stichting noemde men
'juvenaat' omdat de naam 'semina
rie' was voorbehouden aan de
priesteropleiding van het bisdom.
Het Juvenaat was bedoeld voor de
opleiding van jongens die wilden
toetreden tot de Congregatie van de
Priesters van het H.Hart (SCJ).
1. de voorgeschiedenis
Deze Congregatie was nog jong:
pas 22 jaar tevoren opgericht door
Leo Dehon (1846-1925).
Deze Fransman was aanvankelijk
jurist geweest, werd op latere leef
tijd priester en maakte verschillende
universitaire studies; zo was hij
doctor in de rechten, filosofie,
theologie en kerkelijk recht. Daarna
volgde zijn benoeming tot pastor,
als zevende kapelaan in de
basiliek van de Noordfranse indu
striestad St.Quentin. Daar maakte
hij kennis met de grote armoede
van de textielarbeiders en hun
gezinnen in de volksbuurten en hij
zag al snel in dat deze armoede
gevolg was van een onrechtvaardig
sociaal stelsel en niet te verhelpen
was met liefdadigheid alleen; hij
hoort daarmee thuis in de School
van de Franse sociale katholieke
leer van die tijd: van De Mun,
Latour du Pin e.a. Zijn zorg ging
uit naar de situatie waarin die arme
mensen verkeerden, ook in gods
dienstig opzicht. Hij zocht daarom
medestanders die samen met hem
niet alleen de armenwijken in
zouden trekken maar die ook jonge
ren zouden opleiden tot sociaal-
voelende mensen -waartoe hij een
middelbare school oprichtte- en die
zich zouden bezighouden met de
bestudering van 'de sociale kwes
tie'.
Om zijn volgelingen een religieuze
inspiratie te geven wijdde hij zijn
genootschap toe aan het Heilig Hart
(van Jezus), waarvoor toenmaals
een wijd-verbreide, vaak mystieke
verering bestond: symbool van
Gods liefde, die bekend moest
worden aan alle mensen.
Tot de doelstellingen van de nieuwe
Congregatie behoorden zo: zorg
voor de armen, middelbaar onder
wijs, en -vanaf rond 1890- ook
werken in missielanden.
De Congregatie was dus in Frank
rijk ontstaan. Maar de Franse rege
ring was de Kerk en speciaal de
religieuzen slecht gezind; zo was de
oprichting van kloosters verboden.
Vandaar dat men spoedig moest
uitwijken naar het direkt aangren
zende buitenland: België en Neder
land.
Er werd in Sittard een klooster
gesticht, waar ook Duitse paters en
broeders kwamen wonen, want in
Duitsland heerste, analoog aan de
Franse situatie, de Kulturkampf.
In 1900 had het genootschap onge
veer 130 leden.
Al vroeg waren er Nederlanders
toegetreden, vooral Limburgers uit
de buurt van Sittard.
Maar de voertaal in de Congregatie
was Frans, en dat was een groot
probleem voor jonge kandidaten.
Vandaar dat pater Dehon enige
Nederlandse paters de opdracht gaf
te proberen in het zuiden van
Nederland een school op te richten
waar jongens die priester wilden
worden, middelbaar onderwijs
konden krijgen.
Tot rector van de nieuwe stichting
werd benoemd pater M.Kusters
(1866-1944); zijn collega's waren
de paters K.Hermans (1875-1964)
en H.Luijten (1876-1933).
Wie naar hun geboortejaren kijkt
zal tot zijn verbazing merken dat
deze paters nog zeer jong waren
toen zij die zware taak kregen; de
laatste twee waren net priester
gewijd-
Door toevallige omstandigheden
viel de keuze op het bisdom Breda;
op 19 juli 1900 gaf bisschop P.Leij-
ten toestemming tot de oprichting
van bedoelde school. Via persoon
lijke relaties van de paters werd een
startkapitaal van 1000,- bijeenge
bracht.
Aanvankelijk wilde men in
19
Noten:
1) Gerrit Komrij, De Nederlandse poëzie
van de 17de en 18de eeuw in 1000 en
enige gedichten (Amsterdam, 1986) 52.
2) Domien ten Berge, De hooggeleerde
en zoetvloeiende dichter Jacob Cats ('s-
Gravenhage, 1979) 227, 228.
3) A.R.A. Croiset van Uchelen, Samuel
de Swaef and Henry Lancel, 'Gedichten
van verscheijde poëten': an early seven
teenth-century schoolmasters combine,
in Quaerendo jg 4 (1974) 292. Na 1629
zijn de lofdichten weggelaten uit de
bundel.
4) Croiset van Uchelen, t.a.p. 293. Deel
van Latijns/Nederl. titel.
5) Croiset van Uchelen, t.a.p. 293, 294.
6) Croiset van Uchelen, t.a.p. 294.
7) Croiset van Uchelen, t.a.p. 295.
8) Croiset van Uchelen, t.a.p. 294;
9) Croiset van Uchelen, t.a.p. 295.)
10) Gemeentearchief Bergen op Zoom,
archief van de Stads-secretarie tot 1810
(hierna afgekort als SA) inv.nr. 39.
11) SA 5287, 10 aug. 1626.
12) SA 39, 16 maart en 17 mei 1624.
13) SA 1003, 17 juli 1624.
14) SA 39.
15) SA 1003, mei/juni 1624.
16) SA 39, 11 sept. 1624.
17) SA 39, 30 nov. 1624; zie ook SA 409,
10 aug. 1626.
18) SA 39, 30 nov. 1624.
19) SA 39, 12 dec. 1624.
20) SA 1003, 9 jan. 1625.
21) SA 39, 1 jan. 1625.
22) Cees Vanwesenbeeck, Het Sint-
Maartensgasthuis, in: Te gast bij Sint-
Maarten (Bergen op Zoom, 1993) 14.
23) SA 40, 8 sept. 1627.
24) SA 40, 12 sept. 1627.
25) 25 sept. 1627, Croiset van Uchelen,
t.a.p. 297.
26) Gemeentearchief Bergen op Zoom,
notarieel archief (hierna afgekort als
NA) inv.nr. 25, 5 juni 1630.
27) Dr.W.Drop, drs F.Ch. van Gestel,
drs J.W.Steenbeek, Boos-aardig, satiren
in de Nederlandse literatuur (Gronin
gen, 1969) 19.
28) C. Slootmans, De slag op het Slaak
12 en 13 september 1631, in: Dagblad
van Noordbrabant, 12 sept. 1931. Sloot-
mans zijn interpretatie over de betaling
van De Swaef is onjuist.
29) SA 1015: 20 sept. 163; SA 40, 1 okt.
1631; SA 1016, nr. 114; SA 737, 130.
30) SA 805, 62v.
31) SA 1020, 17 aug. 1632.
32) Croiset van Uchelen, t.a.p. 302;
C.v.U vermeldt de verkoop van vijf(!)
koperplaten.
33) SA 41, 24 sept. 1634. Zie voor de
gravure 'Mille Perculis Supersum' ook:
mr. J.H. van Mosselveld, Prenten van
Bergen op Zoom (Breda, 1967) nr. 7.
34) SA 1025, 10 okt. 1633: betaling voor
het kopiëren van
'de gearresteerde leges vande respecte
cantoiren deser stadt mitsgaders vande
procureur der stadt'.
35) SA 1025, 10 okt. 1633.
36) SA 1024, 22 dec. 1633
37) SA 40, 24 sept. 1633
38) SA 41, 8 maart 1635.
39) Croiset van Uchelen, t.a.p. 301, 305;
volgens Cv.U. is de 'Van Meurs-uitga-
ve' jonger dan de 'Cloppenburg-uitga-
ve' van 1630.
40) Croiset van Uchelen, t.a.p. 306.
41) R.J. van den Bergh, Miscellanea
Archivistica II in: De Waterschans 1992-
2, 36-38.
42) NA 24, 7 april 1629. Een andere
zoon van Jeronimus Beckx, eveneens
Jeronimus geheten, woonde in Middel
burg, waar hij 'post van Middelburg op
Londen' was (NA 25, 26 april 1630).
Maria, een dochter van Jeronimus I,
huwde met de wijnkoper Merten
Quireijnssen en na diens dood met
Jacobus Barlandus, die wethouder te
Bergen op Zoom was (NA 28, 23 mei
1633).
43) Cees Vanwesenbeeck, Honderd
Bergse schrijvers, in: Zoom op Bergen
(Bergen op Zoom, 1992) 24.
H.Bots, J.Matthey, M. Meijer, Noordbra
bantse studenten 1550-1750, in: Bijdra
gen tot de geschiedenis van het zuiden
van Nederland XLIV (Tilburg, 1979)
697. Justus Turcq studeerde in Leiden
medicijnen en promoveerde 19 nov.
1636 tot M.D.; hij was de zoon van
Hendrik Turcq, drossaard van Ouden
bosch, en Dana van Vrijberghe.
44) SA 39, 16 maart 1625. De andere
auteurs waren de predikanten Job du
Rieu en Nathan Vay.
45) D.T.B.-registers Ned. Herv. Gem.,
1618-1626, nr. 2354; 1627-1633, nrs. 3071,
3953, 4584; 1634-1641, fol.10, fol.76.
46) NA 28, 29 juli 1633.
47) NA 29, 14 nov. 1634.
48) Volgens C.de Waard werd Samuel
de Swaef 5 jan. 1662 te Middelburg
begraven, zie: Nieuw Nederlandsch
biografisch woordenboek, dl. 2 (Leiden,
1911-37) 1400. In Middelburg woonde
wel een koopman Samuel de Swaef. In
de staat en inventaris van wijlen Hen-
drick Hendricssen van Bullestraete
vinden we onder de post 'Schulden bij
compositie betaelt zijnde' de vermel
ding: 'Samuel de Swaeff coopman tot
Middelburch compt voor leveringhe
van keerssen volgens rekeninghe per
rest de somme van 64 gld. 15 st. 3 oort.
Ende is betaelt met 50 car.gld.' (Ge
meentearchief Bergen op Zoom, archief
van de Weeskamer 89, 11 maart 1656).
49) SA 472, 14 jan. 1637.
50) SA 41, 29 aug. 1636.
51) Rekeningen van de kerkfabriek nr.
3389; SA 806, fol. 71.
52) SA 41, 5 juni 1641.
53) Uit: 'Gedichten van verscheijde
poëten
