Het Bergse Hortus Musicus Religiosus
Een historisch bewogen vokaal-instrumentaal ensemble
Theresienmesse van Joseph Haydn
De Waterschans nr. 1 1994
Van de redaktie
Afb.l. Generale repetitie van HMR voor het kerstconcert in 1993
Hortus Musicus Religiosus (HMR)
viert dit jaar haar dertigjarig jubi
leum. In deze Waterschans-afleve
ring staan we, zonder naar volledig
heid te streven, een moment stil bij
vooral de historische betekenis van
dit door velen in en buiten Bergen
op Zoom zo gewaardeerde koor.
HMR ontstond in 1964 na de sa
menvoeging van het dameskoor
Ave Mater en het herenkoor St.-
Joseph. Het was juist de huidige
dirigent van het koor, de heer Hans
Smout, op 18-jarige leeftijd reeds
dirigent-organist van het St.-Jo-
sephkoor, die deze samenwerking
bevorderde; dit zou uiteindelijk
leiden tot het ontstaan van HMR.
Overigens werd pas in 1965 de
naam HMR voor het eerst gebruikt
en was er in 1968 sprake van één
bestuur. Sinds haar ontstaan heeft
het koor een grote culturele inbreng
gehad en toonde het een bevlogen
heid met de geschiedenis van onze
stad en een bereidwillige medewer
king aan belangrijke cultureel-
historische manifestaties.
Een tweede historische betekenis
van het koor is het voortdurend
weer tot leven roepen van belangrij
ke historische werken, al dan niet in
relatie met Bergen op Zoom. Wat
betreft de betrokkenheid bij belang
rijke historische gebeurtenissen
zette HMR in feite de traditie voort
van het koor waaruit het ontstond.
Dit gaf bij belangrijke gebeurtenis
sen immers ook regelmatig uitvoe
ringen buiten de kerk, zowel in de
St.-Joseph-Gezellenvereniging als
bij meer openbare gelegenheden.
Enkele voorbeelden daarvan zijn:
een optreden in 1922 bij een con
cert van de harmonie Kolpings
Zonen in de tuin van Thalia; bij een
politieke bijeenkomst van de R.K.
Kies-vereniging die vooraf ging aan
de verkiezingen van dat jaar; bij
een concours te Oudenbosch.
HMR bleef wel een kerkkoor, maar
het werkterrein werd na 1964
uitgebreid met concerten waarin
kerkmuziek in de meest ruime zin
van het woord als cultuur-goed
belicht werd. Interkerkelijke bijeen
komsten ter gelegenheid van Bevrij
dingsfeesten, jubilea van leden van
het Koninklijk Huis, de jaarlijkse
Dodenherdenking, radiouitzendin
gen, kerstconcerten (vanaf 1964
jaarlijks), concerten met het orkest
Jacob Obrecht zijn er voorbeelden
van. Concerten werden de neerslag
van halfjaarlijkse werkprojekten
waarbij een bepaalde tijd, compo
nist of stroming uitgediept werd.
1971 was het jaar waarin HMR
uitgebreid werd met een aantal
instrumentalisten: HMR werd toen
een vokaal-instrumentaal ensemble.
Sinds 1975 herhaalde men eigen
concerten of gedeelten daarvan in
andere steden zoals in Den Bosch,
Breda, Antwerpen, Amersfoort en
Aardenburg.
In 1979 werkte HMR mee aan
aktiviteiten rondom de viering van
het 150 jaar bestaan van de H.
Maagdkerk. Het koor nam het
initiatief tot het organiseren van een
groot aantal muzikaal-liturgische en
muzikale elementen.
In 1986 waren de voorbereidingen
van de aktiviteiten voor het 700-
jaar Heerlijkheidsfeest en de verhui
zing naar de Gertrudiskerk in 1987,
reeds begonnen en in dat jaar
excelleerde HMR dan ook bij de
inzegening van deze kerk. Maan
denlange voorbereiding resulteerde
in twee slotconcerten bij de viering
700 jaar Heerlijkheid; Bergse kerk
en muziekgeschiedenis werd op een
voortreffelijke wijze ten gehore
gebracht en vertoond.
In dat zelfde jaar verleende HMR
medewerkeing bij de Gildemis toen
het gilde Sint Sebastiaan zijn kapel
in gebruik nam.
In 1988 werd in een dienst samen
met het schuttersgilde van Sint
Sebastiaan en de Stichting Glymes,
het Schütz Exequien uitgevoerd bij
gelegenheid van de herbegrafenis
van de Markiezen (de stoffelijke
resten werden vanuit de Maagdkerk
overgebracht naar het achterste deel
van de Rode Kapel van de Gertru
diskerk).
Dat de betrokkenheid bij historische
32
De Waterschans nr. 1 1994
gebeurtenissen niet afgenomen is
blijkt wel uit het feit dat HMR met
de Geschiedkundige Kring contact
heeft opgenomen om gezamenlijk te
bekijken wat er gedaan kan worden
ter gelegenheid van het feit dat het
dit jaar 500 jaar geleden is dat Jan
II van Glymes, Heer van Bergen,
begraven werd; wellicht wordt er
met diverse Bergse instellingen
daadwerkelijk iets georganiseerd.
Wat betreft het weer tot leven
roepen van belangrijke historische
werken, zette HMR in feite ook de
traditie van het voormalige St.-
Josephkoor voort. Dat koor voerde
ook eigentijdse en niet al te oude
muziek uit: meerstemmige werken
van toen vrijwel vergeten componi
sten, met name Duitsers en Neder
landers, waaronder ook een enkele
Bergenaar. In 1983 en 1984 werden
er door HMR-lid Koert Damveld
meerdere kerk-muziekwerken van
de onbekende, maar zeer belang
wekkende Spaanse Barok-compo-
nist Francisco Valls vanuit de
oorspronkelijke manuscripten in
partituur gebracht zodat ze uitge
voerd konden worden; het betrof
hier waarlijk een wereldpremière.
In 1992 werd de wereldlijke cantate
Prise de Berg-op-Zoom van Ber
nard de Bury (1720-1785) uitge
voerd: een gelegenheidswerk ge
schreven naar aanleiding van de
inname van Bergen op Zoom door
de troepen van Louis XV in 1747;
dit werk was sinds die tijd nooit
meer uitgevoerd! De heer Hans Bol
van HMR zorgde voor de transcrip
tie en HMR bracht daarna een 20e
eeuwse première! Het Te Deum dat
Antoine Blanchard in opdracht van
Lodewijk XV naar aanleiding van
de overwinning in 1747 op Bergen
op Zoom componeerde, werd door
Koert Damveld ook vanuit het
manuscript voor uitvoering toegan
kelijk gemaakt en door MHR
uitgevoerd. Ongetwijfeld zal HMR
zich bij belangrijke historische
gebeurtenissen blijven laten horen
en ook voortdurend belangrijke
historische werken ten gehore
blijven brengen. Met Pasen 1994
staat zo'n belangrijk historisch werk
weer op het programma: de There-
sienmesse van Haydn. Steeds werd
er uitgebreide achtergrondinformatie
verstrekt over uit te voeren werken.
Bij wijze van voorbeeld volgt hier
achtergrondinformatie van deze
Theresienmesse.
In het jaarrooster van Hortus
Musicus Religiosus neemt de voor
bereiding van de Eucharistieviering
op Paasmorgen een belangrijke
plaats in. Reeds in de voormalige
kerk van de H. Maagd Maria (thans
Stadsschouwburg 'De Maagd')
werd al sedert een aantal jaren de
liturgie op Paaszondag opgeluisterd
met een grote miscompositie voor
koor, orkest en solisten; een traditie
die ook na het in gebruik nemen
van de Gertrudiskerk werd voortge
zet.
Naast miscomposities van Mozart
(Kronungsmesse), Schubert (Messe
in B-dur), Brixi (Missa Pastoralis),
Charpentier (Messe a 8 voix et 8
violons et flutes) e.a. nemen werken
van Joseph Haydn (1732-1809)
verreweg de belangrijkste plaats in.
Ook dit jaar zal weer een van diens
grote miscomposities op Paasmor
gen klinken en toegevoegd worden
aan de lijst van religieuze
Haydn-werken die HMR in de loop
der jaren heeft uitgevoerd.
Voor regelmatig gebruik staan de
Missa 'Rorate coeli desuper' (een
jeugdwerk) en de bekende Missa
Brevis Sancti Joarmis de Deo, beter
bekend als 'Kleine Orgelmesse'
(ontstaan rond 1775 of 1778) op het
permanente repertoire. Eveneens uit
Haydn's middelste scheppingspe
riode klonken voorbije twee decen
nia enkele malen de Missa Sancti
Nicolai, geschreven in 1772 en de
Missa Cellensis in C ('Mariazel-
lermesse') uit 1782. Franz Joseph
Haydn trad in 1761 als kapelmee
ster in dienst van vorst Paul Anton
Esterhazy. Aan het slot Esterhazy,
gelegen in het tegenwoordige Hon-
Afb.2. Franz Joseph Haydn (1732-
1809) componeerde de The
resienmesse.
garije, en te Eisenstadt, halverwege
tussen Esterhazy en Wenen, klon
ken decennia lang Haydn's wereld
lijke respektievelijk geestelijke
werken. Het vaste dienstverband
tussen Haydn en de elkaar opvol
gende vorsten Esterhazy bleef
ononderbroken tot 1790 bestaan. De
meester kreeg erna gelegenheid
reizen naar Engeland te onderne
men (1791/1792 en 1794/1795) en
het zijn juist deze reizen die Haydn
van nabij deden kennismaken met
de Engelse koortraditie in het alge
meen en met Handei's oratoria in
het bijzonder. Terug thuis van zijn
tweede reis werd de verbroken band
met de Esterhazy's weer aange
haald, een hernieuwde verbintenis
Uitvoering door Hortus Musicus Religiosus
door: Hans Smout
33
bronnen: (t) Archief HMR. Notulen St.
Josephkoor 1904-1967; jubileumalbum
St.-Josephkoor.(2) Gemeente-archief
Bergen op Zoom: archief St.-Jozephpa-
rochie.(3) De Zoom.3 juli.1884.(4) De
Stem. 5 april.l980.(5) De Waterschans
1992. nr.l pp 3-5.
