Bergse straatnamen:
De Van Overstratenlaan
De Waterschans nr. 1 1994
die tot 1804 zal bijven bestaan als
de inmiddels zieke meester niet
meer tot componeren in staat is.
Het zijn deze jaren van zijn late
scheppingsperiode waarin Haydn's
vokale werken in het centrum van
zijn belangstelling staan en waarin
zijn oratoria en zijn zes belang
rijkste missen ontstaan. Haydn's
belangstelling voor de miscom-
positie kreeg bovendien ruimte door
een herwaardering voor feestelijke
kerkmuziek na enige decennia van
geboden soberheid in de kerk-
muzikale praktijk.
'Die Sieben Worte unseres Erlösers
am Kreuze' (1796) en in het bijzon
der de oratoria 'Die Schöpfung'
(1798) en 'Die Jahreszeiten' (1801)
zetten Handei's oratoriumtraditie
voort; de zes missen werden door
Haydn geschreven om aan de
wensen van vorst Esterhazy tege
moet te komen. Ze waren meren
deels bestemd uitgevoerd te worden
op de naamdag van de echtgenote
van de vorst, Maria Hermenegilda,
prinses van Liechtenstein.
Zo ontstonden achtereenvolgens: de
Missa in tempore Belli ('Pauken-
messe') in 1796, de Missa Sancti
Bemardi de Offida in Bes ('Heilig-
messe') in 1796, de Missa in
d-klein ('Nelsonmesse') in 1798, de
Missa in Bes ('Theresienmesse') in
1799, de Missa in Bes ('Schöp-
fungsmesse' in 1801 en de Missa in
Bes ('Harmoniemesse') in 1802.
Laatstgenoemde werk is tevens
Haydn's laatste compositie, op een
Hongaarse Mars en een (onvoltooid
gebleven) strijkkwartet na.
In het verleden werden door HMR
de 'Paukenmesse' en de 'Nelson
messe' enige keren op Paasmorgen
uitgevoerd. De 'Theresienmesse' zal
dit jaar klinken. De eerste uitvoe
ring van het werk vond plaats op 8
september 1799 in de Bergkirche te
Eisenstadt: het is de plaats waar
veel van Haydn's geestelijke vokale
werken een eerste uitvoering beleef
den. Ofschoon Haydn de mis een
voudig de titel 'Missa' meegaf, kan
de later ontstane bijnaam
'Theresienmesse' duiden op een
opdracht aan Maria Theresia, de
echtgenote van keizer Franz II.
De mis is geschreven voor 4 stem
mig koor, 4 solisten, strijkers, twee
klarinetten, fagot, twee trompetten,
pauken en orgel continuo. Het werk
wordt wel de afwisselendste en
kleurrijkste van zijn late grote
miscomposities genoemd. In de
afwisseling van koorgedeelten,
solokwartetten, homofone en poly
fone gedeelten, in tekstuitbeelding
en instrumentatie,
'Beschouwt zijn roem, zijn eer
die grootc zon heeft kort,
maar schitt 'rend uitgescheenen.
Odijn Bergen mag, wat eer!
op zijn geboorte roemen (1).
Toen na 1921 de geschiedenis van
Bergen op Zoom breder en kriti
scher aandacht kreeg en personen
die hiervoor waren opgeleid, het
archief gingen bewerken, stimuleer
de dat ook anderen, zodat het ar
chief zijn geheimen meer en meer
moest prijsgeven. Vanaf dat mo
ment zagen artikelen met persoons
beschrijvingen het licht, zodat bij
de voortgaande beschouwing van de
Domeingronden de kans zich voor
deed, de namen van verdienstelijke
Bergenaren te eren. Zo kreeg de
laan, die aanvankelijk als Noord-
straat gedoopt was, de naam Van
Overstratenlaan. Tevens werden de
namen van de lanen langs het
Wandelpark terecht veranderd van
Boulevard in Bolwerk. Het vestingi
dioom is namelijk van Nederlandse
afkomst, de Franse woorden zijn
min of meer gelukkige vertalingen
of verklankingen van de Nederland
se woorden.
in de gedetailleerde uitwerking van
compositiestrukturen vertoont deze
Missa zich als een meesterwerk van
een gerijpt componist op het top
punt van zijn scheppend vermogen.
De Nederlandse musicoloog Antho
ny van Hoboken publiceerde in
1957 een complete catalogus van
Haydn's werken. De 'Theresien
messe' wordt sedertdien nader
aangeduid met de toevoeging: Hob.
XXII: 12.
oude familie
De familienaam Van Overstraten
duikt voor het eerst op in 1670 toen
Hendrick Anthonisz van Over
straten, potbakker, samen met
Comelis Jansen Bruis, die eigenaar
was van de potterij Zierikzee, zich
tot de magistraat wendde met het
verzoek maatregelen te nemen
tegen hun collega's die puin achter
hun bedrijf hadden gegooid.
Afb.l. Pieter Gerhardus van
Overstraten (1755-1801). Foto;
Gemeentelijke Archiefdienst Bergen
op Zoom.
door: B. Daeter
34
De Waterschans nr. 1 1994
Afb. 2. De Van Overstratenlaan nog zonder auto's! Foto: Gemeentelijke
Archiefdienst Bergen op Zoom.
De Van Overstratens behoorden al
spoedig tot de aanzienlijksten van
de stad. Hierna komt de naam dan
ook regelmatig in allerlei publi
caties voor.
Het voert te ver hier aandacht te
besteden aan alle Van Overstratens
die vanaf de 17e eeuw in Bergen
op Zoom geleefd hebben.
Bij de naamgeving van een laan in
onze stad, stond ongetwijfeld de
gedachtenis aan een zekere Pieter
Gerhardus van Overstraten centraal
(2). Aan hem wordt in deze bijdra
ge dan ook vooral aandacht besteed.
Pieter Gerhardus van Overstraten
Mr. Pieter Gerhardus van Over
straten werd geboren in het huis
Woldenburg aan de noordzijde van
de Lievevrouwestraat en gedoopt in
de Nederlands Hervormde kerk te
Bergen op Zoom op 19 februari
1755. Hij was de zoon van Johan
nes Hendricus van Overstraten,
notaris van beroep en verschillende
malen burgemeester van de stad.
Zijn moeder was Catharina Wilhel-
mina Aelmans, ook afkomstig uit
een burgemeestersfamilie.
Gerhardus Van Overstraten trouwde
met Johanna Maria Lodisio. Ze
hebben slechts één zoon gekregen,
die echter jong is overleden.
snelle loopbaan
De grote verdiensten van Van
Overstraten liggen niet zo zeer in
Bergen op Zoom, maar in Indië.
Hoe kan het dat een man uit Ber
gen op Zoom zich daar, zo ver van
huis, zich zo verdienstelijk maakte?
Pieter studeerde eerst rechten te
Leiden. In 1776 werd hij meester in
de rechten en werkte hierna enige
tijd als advokaat te 's Hertogen
bosch. Hij vertrok, benoemd als
extra-ordinaris lid van de Raad van
Justitie van het kasteel Batavia te
Batavia, op 27 augustus 1780 met
het compagnieschip 't Slot ter
Hooge' van de Kamer Zeeland,
naar Indië, waar hij op 19 april
1781 aankwam.
Hij deed zijn werk prima. Reeds op
jeugdige leeftijd volgde dan ook de
ene promotie na de andere.
Achtereenvolgens werd hij ordinair
lid in 1783, advocaat-fiscaal in het
zelfde jaar, 2e sekretaris der Hoge
Regering in 1784, kapitein der
compagnie pennisten (schrijvers)
van genoemd kasteel, eerste sekre
taris in 1785 en extra-ordinair lid
van de Raad van Indië in 1789.
gouverneur
Op 31 augustus 1791 volgde de
benoeming tot gouverneur en direk-
teur van Java's Noord-Oostkust.
Van Overstraten heeft deze funktie
zes jaar vervuld. Hij deed blijkbaar
voldoende ervaring op om hierna
als gouverneur generaal werkzaam
te mogen zijn; hij was daarmede de
hoogste politieke funktionaris met
vérstrekkende eigen bevoegdheden.
een bijzondere persoonlijkheid en
bekwaam bestuurder
Van Overstraten had te maken met
een omvangrijk en lastig gouverne
ment. Hij bleek dat aan te kunnen,
wellicht ook omdat hij een taktisch
man en een goed bemiddelaar was.
De bewaard gebleven rapporten uit
zijn bestuurlijke perioden getuigen
van een grote geest en een diepe en
grondige kennis van de aange
legenheden in dat land. Daar komt
nog bij dat ze niet breedsprakig
zijn, zoals in die tijd gebruikelijk
was.
Men vroeg hem vaak raad bij
moeilijke kwesties. Kort na zijn
optreden maakte hij bijvoorbeeld
een reis naar de hoven van Soera-
karta en Djokjakarta en toonde
grote takt en kordaatheid (en grote
vaardigheid in het spreken van
Javaans) bij de moeilijkheden over
de troonopvolging in Djokja.
Van Overstraten deed ook veel voor
de bevolking. Hij sloot contracten
af met particulieren om woeste
gronden te verbouwen. Zo bevor
derde hij de uitbreiding van de
koffiecultuur in zijn gewest en
moedigde ook, met gunstige condi
ties zoals het vrijgesteld worden
van herendiensten, de pepercultuur
met succes aan. Hij stond er op dat
er ook de nodige rijst verbouwd
werd omdat dat van levensbelang
was voor geheel Indië. Hij had
greep op het aan hem toevertrouw
de gebied. Vertrouwde zendelingen
stelde hij aan om te controleren of
zijn bevelen wel werden opgevolgd.
Hij liet ze nagaan of de gewone
man wel het nodige ontving voor
hetgeen hij geleverd had. Ook
stimuleerde hij sterk de verbouw
van indigo. De tropische indigo-
plant levert een was- en lichtechte
prachtig blauwe kleurstof voor
weefsels op; het indigo-bezinksel
werd tot koeken gedroogd in de
handel gebracht en vooral geëxpor
teerd.
Om zijn landen beter te leren
kennen liet Van Overstraten op een
bepaald moment een soort enquete
instellen om inzicht te krijgen in het
aantal inwoners met hun bezit aan
35
litt: Haydn. J.H. Gottmer, Haarlem.
