De Waterschans nr. 1 1994
spreeuwpotten bekend, rode en
witte ongeglazuurde en zelfs - uit
de vorige eeuw - een exemplaar in
glanzend witte faience (delfts),
maar geen enkel met witbakkende
engobe.
De spreeuwpot uit de Hofstraat is
niet alleen door zijn versiering maar
in meer opzichten uniek. Normaliter
is speciaal ten gerieve van de
spreeuw een zitstokje aangebracht.
Er bestaan ook spreeuwpotten
zonder enige zitgelegenheid, wel
licht voor de wat sportiever inge
stelde vogel. De spreeuwen, die hun
intrek namen in deze pot aan de
Hofstraat, konden echter verpozen
op een speciaal daartoe aan de rand
van het vlieggat bevestigd lusvor-
mig oor! Een groot deel van de
bodem van deze merkwaardige pot
ontbreekt, zodat over de vorm van
het roof- en ophanggat en het
eventueel gebruik van een bijbeho
rend dekseltje geen gegevens be
kend zijn.
nr. 17. Weverskat
Een aantal jaren geleden trof de
heer Selsig, destijds eigenaar/be
woner van het huis Weverskat 12a,
in de tuin achter zijn woning een
spreeuwpot aan. Deze pot heeft
vervolgens enige tijd aan de achter
gevel van dat pand gehangen. Na
verkoop van dit pand heeft de
nieuwe eigenaar de pot van de
gevel verwijderd. Verdere informa
tie over deze spreeuwpot ontbreekt
(nog?).
Herkomst van de spreeuwpotten
Wat nog resteert is de vraag of de
spreeuwpotten uit Stad en Land van
Bergen op Zoom al dan niet in
Bergen op Zoom zelf zijn vervaar
digd.
In 1569 doet het potmakersambacht
tevergeefs een beroep op het ge
meentebestuur om de import van
alle elders vervaardigde keramiek
definitief te verbieden. De schout,
burgemeester en schepenen wijzen
er op, dat de boycot uitsluitend van
toepassing kan zijn op het materiaal
dat ook de Bergse pottenbakkers
zelf produceren. Dit invoerverbod
had uiteraard consequenties voor
bijvoorbeeld de 'kannemannen', die
bij de Gevangenpoort waren geve
stigd en keramische produkten van
elders importeerden. De Bergse
potmaker vervaardigde geen steen-
goed-kannen of kruiken, zodat de
import daarvan vrij was. In Bergen
op Zoom werden op dat moment
wel grapen, maar geen kookkannen
gemaakt: de invoer van aardewerk
kookkannen was dus eveneens vrij
en tussen de afgekeurde handels
waar van een van de kannemannen
is inderdaad een loodglazuur kook-
kan aangetroffen. Behalve dit
kookkannetje en een scala aan
steengoed-produkten bevatte het
afval van de kanneman ook de
fragmenten van circa vijf spreeuw
potten. Ook dat soort aardewerk
behoorde toen blijkbaar niet tot het
gangbare produkt van de Bergse
potmakers. Evenmin Bergen op
Zooms is de geëngobeerde spreeuw
pot van de Hofstraat; die versie
ringstechniek paste men hier im
mers vrijwel nooit toe.
Dat de pottenbakker die zijn mis
baksels op het Paardenkerkhof
dumpte blijkbaar wel spreeuwpotten
maakte, zegt ons niet zo veel, want
misschien is het wel bij deze ene
(mislukte) poging gebleven. Eigen
lijk is de spreeuwpot een bewerke
lijk produkt met zijn doorboorde
nokjes, uitgesneden roof- en op-
hanggaten en de bijpassende deksel
tjes. Een produkt bovendien van
een afwijkend model, waarnaar wel
een vraag bestond maar welke
vraag niet zodanig was, dat men 'en
masse' spreeuwpotten kon produce
ren zoals dat bij grapen, kannen en
schotels gebeurde. De Bergse
potmaker legde zich vanouds toe
massa-produktie: grote hoeveelhe
den eenvormige produkten uit een
beperkt assortiment. Misschien ook
om die reden was de spreeuwpot
oninteressant voor de Bergse pot
maker.
een hernieuwde kennismaking
De spreeuwpot komt steeds meer in
de belangstelling te staan en steeds
vaker zien we splinternieuwe exem
plaren aan achtergevels van wonin
gen hangen. Vooral bij gerestau
reerde panden in en buiten stedelij
ke centra kunnen ze bijzonder
decoratief zijn (afb. 11). Dergelijke
nieuwe spreeuwpotten zijn onder
meer bij de Vogelbescherming
verkrijgbaar (48). Maar ook ver
schillende hedendaagse pottenbak
kers, tuincentra en winkels voor
dierenbenodigdheden hebben de
spreeuwpot in hun assortiment
opgenomen (49).
10
De Waterschans nr. 1 1994
De Boekenhoek
boeken en andere publicaties
-Verkuylen C. Brabantse dorpsverhalen, schrijfwijzer Brabants dialect. Delft. 1993.
-Jacobs J. Sebastiaan. Martelaar of mythe. Zwolle. 1993.
-Didden J. Brabant bevrijd. Hulst. 1994.
-Te gast bij Sint-Maarten: opgravingen bij het Sint-Maartensgasthuis te bergen op Zoom. Redaktie: W. van
Ham, C. Vanwesenbeeck en M. Vermunt. Bergen op Zoom. 1993. Gemeentelijke Archiefdienst. Uitgegeven
in samenwerking met de Stichting In den Scherminckel.
-Houdijk J. Heerlijk huis van Bergen. Uitgave Stichting Vrienden van het Markiezenhof. 1993.
-Rosenboom Th. Gewassen vlees. Querido. 1994.
11
Noten
(1) .H. Gallacher, De Spreeuw (Utrecht
Antwerpen, 1978),
179.(2). M.Boas, De spreeuwpot,
Amstelodamum XXVII (1940), 113-116;
ibidem,137-138; J.G.N. Renaud, In den
Spreeuwpot, Hamer (nov. 1942),
18-20.(3). W.S.S. van Benthem Jutting,
Een Middelburgsche spreeuwpot,
Bulletin van de Nederlandsche Oudheidkun
dige Bond(BNOB)X1(1942), 88-90; J.G.N.
Renaud, Spreeuwpotten, BNOB XIII
(1946), 67-69; H. Brunsting, Nog een
spreeuwpot, BNOB XIII (1946), 70;
etc.(4). V. Vandenbulcke G.C. Groene
weg The Stoneware Stock of Jan-Peterss
and Cornelis-de-Kanneman: Two
Merchants of Rhenish Pottery at Ber-
gen-op-Zoom (NL) during the 2nd
quarter of the 16th century, in:
D.R.M.Gaimster, M. Redknap H.-H.
Wegner, Zur Keramik des Mittelalters und
der beginnenden Neuzeit im Rheinland/Me-
dievd and later pottery from the Rhineland
andt its markets (BAR International
Series 440)(London, 1988), 343-357, fig.
13 en G.C. Groeneweg Aardewerk uit
Bergse bodem: de Spreeuwpot, Brabants
Heem XXXIX-4 (1987), 154-167 en idem,
Bergen op Zooms aardewerk (V);
Scherven op het Paardenkerkhof,
Westerheem XXXVIII-6 (1989), 274-286.
(5). Met dank aan de heer P.J. Klapwijk,
directeur/conservator van het museum
de Ghulden Roos te Roosendaal, die mij
in de gelegenheid stelde het aldaar
geëxposeerde exemplaar te bestuderen.
Voor wat betreft de vondsten uit
Nieuwlande en Reimerswaal, zie: G.C.
Groeneweg (Red.), Schatten uit de Schel
de; gebruiks-en siervoorwerpen uit de
verdronken plaatsen in de Oosterschelde
(Markiezenhof 14 maart-27 april 1987),
cat.nrs. 102 en 103.(6). De spreeuwpot-
fragmenten werden verzameld bij
prospectiewerkzaamheden door leden
van de Werkgroep Archeologie van de
heemkundekring 'Roosendaal en
Nispen'. Het begeleidende vondstmate
riaal was overwegend achttiende
eeuws.(7). Door de heer Pijnen geschon
ken aan de Werkgroep Archeologie van
de Heemkundekring 'Het Zuidkwar
tier'.(8). Met dank aan de heer M.
Bahiaoui uit Oosterhout, die mij de
vondsten uit die plaats toonde.(9). H. de
Kievith, 'Niet dan drec ende modder',
Een proefonderzoek naar de middel
eeuwse stadsmuur en stadsgracht ten
oosten van het begijnhof, Amateursver-
slag Bodemonderzoek II (1988), 5-34, afb.
8.22.(10).Van Benthem Jutting 1942,
88-90.(11). C.S.T.J. Huijts, De ontwikke
ling van de middendelflandse boerderij;
een onderzoek in het kader van de recon-
structie van Midden-Delfland (Maasland,
1984), 23.(12). Th. de Jong, Huisdieren,
jachtwild, vissen en weekdieren: een
weerspiegeüng van gevarieerde maaltij
den, in: N. Arts (Red.), Het kasteel van
Eindhoven; archeologie, ecologie en geschie
denis van een heerlijke woning 1420-1676
(Eindhoven 1992), 214-236.(13). M.
Labbe, Ces etonnants nichoirs traditicmnels
(Paris, 1990), 25.(14). J.T.H.C. Schepman,
Spreeuw in de pot, Barbarye (Bulletin
van de Werkgroep Loevestein) III nr. 10
(1988), 3-23 (naar Gazet van Antwer
pen).(15). Musee Conde, Chantilly
(F.).(16). Museum Boymans-van Beunin-
gen, Rotterdam.(17).E. Pognon, Les tres
Riches Heures du Due de Berry (Fri-
bourg/Geneve, 1979-1989).(18). U.
Aldrovandi, Omithologiae Tomus Alter
(Liber XVI Cap. XIXXBologna, 1600).
(19). G.P. Olina, l'Uccelleria Owero della
Natura e Propriea di Diverse Ucceli etc.
(Roma, 1622). In zijn hoofdstuk 'della
storno' publiceerde Olina de eerste
duidelijke wetenschappelijke afbeelding
van een spreeuwpot. Zie: Schepman,
Spreeuw in de pot, 14-15.
(20). J. Hurtreüe A. Jaques, La cera-
mique Post-Medievale de la Place Sain-
te-Croix a Arras, in: Nord-Ouest
Archeologie no. 3 (Berck-sur-Mer 1990)
135-158, fig. 9.55.(21). W.F. Grimes, The
excavation of Roman and Medieval London
(London, 1968); S. Pryor K. Blockley,
A 17th-Century Kiln Site at Woolwich,
Post-Medieval Archaeology XIII (London,
1978) 30-85, afb. 19.104; D. Sherlock
H. Woods, St.-Augustine's Abbey; report
on excavations, 1960-78 (Maidstone, Kent
Archaeology Society, 1988).(22). Labbe,
Ces etonnants nichoirs traditionnels,
11.(23). Rijksmuseum, Amsterdam. (24).
E. Stresemann, Geschichte des Starren-
kastes, Der Omitologische Beobach-
ter/l'Ornitologiste XLV-5 (1948), 169-
178.(25). L. Luders Mollenhauer,
Starrenflaschen und Storchunterlagen,
Natur und Landschaft XXIX heft 8 (1954),
131133.(26).
Aangehaald in: Van der Walle, Spreeuw
potten, een volkskundige en archeologi
sche studie, in: Uber Memoralis Prof.dr.
Vandenhoute 1913-1978 (Gent 1983),
393.(27). J. van Winkel, Spreeuwpotten,
De Wielewaal XXXVI (juni 1970) 177-180.
(28). W.H.Th. Knippenberg, 'Beekvliet',
Sint-Michielsgestel, Maandblad Handenar
beid XV-9 (1967), 138.(29). M. van der
Plas-Haarsma, De Huismus (Utrecht
Antwerpen, 1980), 133-136.(30). E.
Stresemann, De Oud-Nederlandse
'spreeuwpot', De Wielewaal (1948 nr. 7),
146.(31). P.H.B. Michielsen, Vier eeuwen
West Brabantse historie; Van Mussepot
naar Mattemburgh ('Markiezaets Chro-
nieck'), Zuid-Westhoek nr. 42 d.d. 16
oktober 1991, 9.(32). Schepman,
Spreeuw in de pot, 11.(33). A. Gasow,
Zur Geschichte der Niststeine, Die
Vogelwelt nr. 16 (1952), 16.(34). Van der
Walle, Spreeuwpotten, een volkskundi
ge en archeologische studie, 391-405.
(35). G.C. Groeneweg Spaans-Moorse
majolica; bodemvondsten uit de Potter
straat te Bergen op Zoom in: Studies uit
Bergen op Zoom 6 (Bergen op Zoom,
1988), 1-24.(36). D.T.E. van der Ploeg
Vogels en wetten, Vanellus XXV-1
(1972), 13-15 en id., Over spreeuwpot
ten, Vanellus XXVI6 (1973), 129-131.(37).
Ik ben de heer H. van Gangelen bijzon
der erkentelijk voor deze informatie uit
Groninger archiefbronnen over het
gebruik van spreeuwpotten: RAG, SA
476, 478, 479 en 480
(38). Schepman, Spreeuw in de pot.(39).
Schepman, spreeuw in de pot, 15-21 en
Van der Walle, Spreeuwpotten een
volkskundige en archeologische studie
396-397.(40). Schepman, Spreeuw in de
pot, 19-20.(41). W.A. van Ham e.a., De
Lievevrouwepoort te Bergen op Zoom
en zijn omgeving, Bulletin van de Konin
klijke Nederlandse Oudheidkundige Bond
LXXIII (1974), 19-33 en Vandenbulcke
Groeneweg, The Stoneware Stock of
Jan-Peters and Cornelis-de-Kanneman,
afb. 13.De spreeuwpotten die bij de
Gevangenpoort zijn gevonden, bevin
den zich in de collectie van het
gem.-museum Het Marlöezenhof.Ik ben
de medewerkers van dat museum,
erkentelijk voor het feit, dat ik in de
gelegenheid werd gesteld dit materiaal
te bestuderen.(42).Raadsstukken ge
meente Bergen op Zoom 1980, nr.
RO/158,p. 492.(43). Vergelijkingsmateri
aal kon door leden van de Stichting In
den Scherminckel worden verzameld
uit een afvalput met huishoudelijk
afval, w.o. glaswerk, Rijnlands steen
goed en vroege majolica. Die put was
eveneens in het stadscentrum van
Bergen op Zoom gelegen, namelijk
achter het pand Hofstraat 27.(44). W.A.
van Ham, Open ruimten in het oude
centrum; verkenningen van middel
eeuws Bergen op Zoom 3, De Water
schans XVI, 65-75.(45). Groeneweg,
Bergen op Zooms aardewerk (V) Scher
ven op het Paardenkerkhof.Ik ben de
Stichting In den Scherminckel erkente
lijk voor het feit dat ik destijds in de
gelegenheid was het verzamelde scher-
venmateriaal te reconstrueren, te bestu
deren en uiteindelijk te publiceren.(46).
J. Weyts, De huizen Hofstraat 27, 29 en
31, De Waterschans XV-2a (47). G.C.
Groeneweg Majolica, een Jezus-beeldje
en versierde nachtspiegels, Brabants
Heem XLIII-2 (1991), 56-70. 48). Alleen
ter plaase af te halen, Driebergseweg
16c te Zeist. Ik wil op deze plaats de
heer De Boer van de Nederlandse
Vereniging tot bescherming van Vogels
mijn dank betuigen voor de gegevens
over spreeuwpotten die hij mij toe-
zond.(49). Onder andere de potterij 'De
spreeuwpot' in Veere (Zld), waar een
keuze kan worden gemaakt uit een
scala van authentieke modellen en de
aankoop vergezeld gaat van het nog
altijd lezenswaardige artikel van Van
Benthem Jutting uit 1942 over een
Middelburgse spreeuwpot en van een
recept voor het bereiden van een sma
kelijke pastei van jonge spreeuwen!
Vermeldenswaard is ook de potten
bakkerij van het Provinciaal Openlucht
museum Bokrijk (B.), waar mussenpo-
ten voor de prijs van slechts B.fr. 150.-
te koop worden aangeboden en - dich
ter bij huis atelier Verhoeven, Fred.Pel-
zerstraat 14 te Lier (B.).
