K
1 fV
De Waterschans nr. 1 1994
Afb.3. Het vijandelijke leger te Zantvliet. Getekend, gesneden en gedrukt
door Samuel de Swaef. Foto: Universiteitsbibliotheek Leiden.
-jjttrtfomimySx'n MtWJjW* "NL>anpt*M>£
tiilVcKnt^tvnMi jy^com m liffc.mttftuorldi m
wcrt £n (iwr «jmncci wfcmivmt ~3>4" i J<>-7
N
Afb. 3a. Het vijandelijke leger te Zantvliet. Toegeschreven aan Samuel de
Swaef. Foto: Universiteitsbibliotheek Leiden.
was gevestigd, te klein werd. De
magistraat besloot daarom op
nieuwjaarsdag 1625 Hoveniers de
huur op te zeggen en de Franse
school onder te brengen in 'den
achterpandt vande capelle daer de
ruijters in waken' (21). Met de
'capelle' wordt hier de St. Maar-
tenskapel bedoeld (22).
kaarttekenaar
In de zomer van 1627 maakte men
zich in Bergen op Zoom ernstig
zorgen dat vijandelijke troepen,
gelegen in het naburige Zantvliet,
zich meester zouden maken van een
groot, strategisch gelegen schor
onder Woensdrecht. Besloten werd
daarom de Staten van Zeeland om
advies te vragen (23).
Op 12 september arriveerden uit
Zeeland de heren Mannamaecker,
Thienhoven en Cromoin om met de
gouverneur van Bergen op Zoom
overleg te voeren hoe men een
eventuele bezetting van het Woens-
drechtse schor zou kunnen verhin
deren (24). Twee weken later kreeg
De Swaef zes karolus-guldens
uitbetaald, omdat hij de magistraat
had vereerd met enkele kaarten van
Zantvliet (25).
Had De Swaef opdracht gekregen
om de gevaarlijke situatie die in de
omgeving van Woensdrecht was
ontstaan in kaart te brengen, of
heeft Samuel misschien gemeend
dat dit het juiste moment was om
de kaarten die hij al gemaakt had
aan het stadsbestuur aan te bieden
De Universiteitsbibliotheek te Lei
den beschikt over twee kaarten die
in 1627 van dit gebied zijn ge
maakt. Op het ene exemplaar staat
dat de kaart is 'gemaect, uytgetey-
kent, gesneden ende gedruct bij S.
de Swaef'. Ook de opdrachtgever
wordt vermeld: 'Tot Bergen op
Zoom voor Rombout van Hamerste
de Boec-verkooper, 1627.' Op de
andere kaart staat dat deze in augu
stus 1627 in Bergen op Zoom is
gemaakt en gedrukt. Men neemt
aan dat ook deze kaart is gemaakt
door De Swaef. Opvallend is bij
voorbeeld de overeenkomst in de
manier waarop de namen van de
plaatsen Liefkenshoec(k) en Oor-
dam en de letters 'v' en 'g' zijn
gegraveerd.
Samuels betrokkenheid bij de
uitbreiding van de vestingwerken
rond de stad blijkt ook uit de afre
kening van ontvanger Bergaigne
met Gillis Henrickssen Stierman en
Merten Gillissen, werkbazen en
aannemers van de twee forten De
Roovere en Pinssen. Mr. Samuel de
Swaef had zeventig gulden uitbe
taald gekregen 'voor zijn gedaene
diensten int meten van het schacht
werck vande twee voors. forten als
oock van peerthuere' (26).
In 1628 maakte hij in opdracht van
de magistraat een afbeelding van
alle fortificaties die toen in het
gebied ten noorden van de stad
werden aangelegd.
De gelukkige afloop van de slag op
het Slaak op 13 september 1631 -
waarbij een grote Spaanse vloot,
bemand met 4300 soldaten en 1250
14
De Waterschans nr. 1 1994
Afb.4. De slag op het Slaak. Niet gesigneerd, maar toegeschreven aan
Samuel de Swaef. Foto: Gemeentelijke Archiefdienst Bergen op Zoom.
bootsgezellen onder aanvoering van
Johan de Jongere van Nassau-
Siegen, vernietigend werd verslagen
door de Zeeuwse admiraal Hollaer -
inspireerde menig vaderlandslievend
kunstenaar. Dichter Jacob Revius
greep naar de pen voor het schrij
ven van een scherp spotgedicht:
'Postiljon, in allerhaast uitgezonden
om te zoeken den verloren Graaf
Johan van Nassau, den 13e septem
ber 1631; op de Wijze van den
verloren Palatijn'. Het gedicht
begon aldus:
'Hf moet rijden, Hf moet jagen
Om na Qrave Jan te irragen,
Die of levendig of dood,
THerd gemisset uit zijn vloot.
Jloor doch, hoort, gij goede luiden,
%ont gij het my niet beduiden?
OTebdij niet vernomen van
Den verloren Qraaf Johan? (27)
Kaarttekenaars als Claes Jansz
Visscher en Samuel de Swaef
gebruikten hun graveermes om de
gebeurtenissen op het Slaak te
vereeuwigen (28).
In Bergen op Zoom, waar de over
winning werd gevierd met het
afschieten van het kanon en het
hangen van brandende lantaarns aan
de toren van de Grote Kerk, over
handigde Samuel twee weken later
de magistraat enige door hem
gemaakte kaarten waarop hij de
tocht en de ondergang van 'svijants
schaloepen' had afgebeeld.
Als beloning ontving hij van het
stadsbestuur tien karolus-guldens
(29).
In 1632 betaalde de rentmeester
Samuel de Swaef negen gulden en
tien stuivers voor het maken van
een kaart 'zoo van Bergen als de
stadt Steenbergen ende ommelanden
van dien, daer mede vereert is
dheer Coenders, raet van State'
(30). De Swaef had acht gulden en
10 stuivers in rekening gebracht
voor zijn arbeid aan de kaart en een
gulden voor het gebruikte linnen,
papier, stijfsel en verf (31).
Ongetwijfeld zo niet zijn mooiste,
dan toch zeker zijn bekendste
gravure is het gezicht op de stad
Bergen op Zoom. Op vier aan
elkaar gemonteerde platen laat De
Swaef ons zien hoe de stad er
uitzag in 1634. De grote nauwkeu
righeid waarmee hij de stad heeft
weergegeven, het uitvoerig onder
schrift en de door hem aangebrach
te toelichtingen in de prent zelf,
verraden de hand van de school
meester die De Swaef in feite was.
Zijn vriend Jacobus hielp hem bij
het maken van de tekening; Jacob
van den Heden was glasschrijver
en 'clockspeelder' in Bergen op
Zoom.
In de tweede cartouche van links
staat een acrostichon van de naam
van de tekenaar zelf. De tekst luidt:
Verwijst de dichter in zijn slotzin
naar het door J. Turcq geschreven
lofdicht op de stad (tweede car
touche van rechts) of maakt hij de
toeschouwer attent op de gedrukte
tekst onder de afbeelding? Van
links naar rechts zijn dit teksten van
Thomas de Rouck (een tekst die De
Swaef in 1633 al eens in schoon
schrift gekopieerd had), een Franse
tekst van Samuel de Swaef, een
tekst van Isaac Gruterus en een
tekst van Justus Turcq. Rechts
boven in de prent lezen we dat
Jacob Lauwijck op 18 juli 1634 van
de Staten Generaal octrooi had
gekregen om de 'caerte van Bergen
alleen te mogen drucken ende die te
mogen vercoopen binnen de voirs.
landen den tijt van ses naestcomen-
de jaren'. Dat laatste weerhield
eigenaar Samuel de Swaef er niet
van de platen 10 april 1635 aan
Hendrick Hondius in Amsterdam te
verkopen (32). Het aan drukker
Jacob Lauwijck verleende octrooi is
De stadt die zinjdt vermoert
$oo als sij is bewaert
Waervan de twee in d'oogen
Aldus tuier form verthoogen
Dn nu des landts gewelt
jfaem haere deueht vertelt
34
na 1640 blijkbaar niet meer ver
lengd: de (enige?) prent die ons is
overgebleven, blijkt namelijk in
1645 te zijn uitgegeven door de
Middelburgse boekhandelaar Antho-
nius de Later. De magistraat moet
het gemaakte 'pourtraicte' van de
stad zeer hebben gewaardeerd. Zij
beloonde Samuel met een bedrag
van vijftien Vlaamse ponden, ofte
wel negentig karolus-gulden (33).
Het is niet verwonderlijk dat een
schoonschrijver als De Swaef ook
$iet Bergen op den Zoom
Aent Scheldt hoer dus verthoont
9det forten vjff: seer sterelf
(Voor oen des havens mondt
(Eertjts vol Coopmanschap
Leest onder met wat lof
16
15
'acadX
-In batj
TciP,
(j,L.-tlZZ ,-F.,r nBrrt'n -
i.ANlIRM
r
