De Waterschans nr. 2 1994
Afb.2 Gevelsteen uit omstreeks 1540 en de nieuwe (ongepolychromeerd) uit 1991, broederlijk naast elkaar in het
atelier van beeldhouwer G. Overeem te Voorthuizen, (foto Rijksdienst voor de Monumentenzorg Zeist. 1991).
Banderol: middenblauw. Letters:
goudgeel. Christuskind: naakt rose.
Haar: goudgeel. Wereldbol:
middenblauw. Kruis en band
wereldbol: goudgeel. Lucht
(achtergrond) van de banderol en
Christoffelfiguur: lichtblauw.
Christophorus: haar en baard: rood
bruin. Gelaat, armen en
benen:naakt-rose.
Opgeknoopte tuniek (kleed):
overwegend meekraprood; in
plooival (bij opneem knoop):
donkerder rood. Boomstam in de
hand van de figuur: bruin. Water
van de rivier: aquablauw. Het fond
achter en de boomstronken zelf:
blauw/groen in variabele tinten.
Lelieknoppen: genuanceerd geel
groen. Voetstuk: geel; letters: rood.
Blijkens schilderijen met een
afbeelding van Christophorus uit
1500/1550, kwam het kleurensche
ma zoals gedocumenteerd in die
periode meer voor. Ook sculptuur-
polychromie in een bonte
schakering van rood, geel, bruin,
groen en blauw was toen heel
gebruikelijk.
De deplorabele toestand waarin het
reliëf en het steenoppervlak ver
keerde, maakte een steenverste
viging en enig lijmwerk aan loszit
tende onderdelen na het kleu-
ronderzoek noodzakelijk voordat
met de nodige omzichtigheid werd
overgegaan tot het uit de gevel
nemen van de oude gevelsteen.
Het verstevigen gebeurde door
middel van injekteren met een
preparaat op basis van verdund
kiezelzuur (ca. 60 liter) met een
reaktietijd van vier weken.
58
De Waterschans nr. 2 1994
Het polychroom schilderwerk aan
de voorzijde van de gekopieerde
gevelsteen is uitgevoerd op basis
van een dampdoorlatend waterge
dragen verfsysteem van Sigma
Coatings. De achter- en zijkanten
zijn afgewerkt met een verfsysteem
op chloorrubber basis.
technische gegevens van de beide
gevelstenen
De oude gevelsteen is vervaardigd
uit natuursteen, te weten een zachte
soort baleghemse steen of mergel.
De afmetingen zijn 43 x 75 x 14
cm. De replica is gemaakt uit
Zuidlimburgse mergel, in de
afmetingen 42 x 75 x l51/2 cm,
gewicht ca. 60 kg. Deze is
afkomstig uit de groeve te Sibbe bij
Valkenburg. Mergel is een zachte
homogene koolzure kalksteen. Op
de geologische tijdschaal hoort de
steen thuis in de senonische
krijtperiode (60 - 100 miljoen jaren
geleden).
waar bleef de oude gevelsteen?
De oude gevelsteen was, ondanks
de slechte staat waarin hij
verkeerde, nog interessant genoeg
om te bewaren. Hij is in juni 1992
in een binnenmuur, op de begane
grond van Beursplein 2-3 aange
bracht. De betreffende muur ligt
achter het pand Lievevrouwestraat
8, evenwijdig aan diens voorgevel
en was de best beschikbare plaats.
De oude gevelsteen is daardoor
beter dan buiten beschermd tegen
verder verval. Hij bevindt zich niet
ver van de oorspronkelijke plaats in
een horecagelegenheid en daardoor
is er toch makkelijk kennis van te
nemen.
Dat hij hier kon worden
aangebracht hield verband met de
projektmatige en gelijktijdige
verbouwing, restauratie en
herbestemming van enkele elkaar
rakende bedrijfspanden met
bovenwoningen in 1991/92 te
weten: Lievevrouwestraat 8
(Rijksmonument), Steenbergsestraat
3 (Gemeentelijk monument),
Beursplein 2 en 3 en Beursplein 4
en 4a (Gemeentelijk monument).
de gevel rondom de steen
De steen is totaal ca. 15 cm dik.
Daarvan bestaat ca. 6,5 cm aan de
voor- of zichtzijde uit
gebeeldhouwd reliëf dat buiten het
gepleisterde en geschilderde
gevelvlak uitsteekt. Het overige
materiaal, ca. 8,5 a 9 cm zogenaam
de fondsteen, is ingemetseld en de
voorzijde ervan zit thans gelijk met
het gestucadoorde gevelvlak. Bij de
oude steen liep een deel van de
pleisterlaag door over het fondvlak.
De huidige lijstgevel aan de zijde
van de Lievevrouwestraat bestaat in
opbouw uit drie van elkaar
verschillende bouwperioden: de
begane grond pui, het deel ter
hoogte van de eerste verdieping en
het opgehoogde deel ter plaatse van
de tweede verdieping. Het eerste
verdiepingsdeel, waarin de
gevelsteen, is zonder twijfel het
oudste van de drie en is
opgemetseld in lichtbruine tot
geelkleurige baksteen, formaat 16 x
7,8 - 8 x 4 cm; drieling of
derdeling genaamd.
Dat is geschied met behulp van
schelpkalkmortel en in kruisver
band. Niet vastgesteld kon worden
of en hoe de gevel was afgevoegd.
Het bakstenen gevelvlak blijkt
rechtstreeks in een bruine tot
lichtrode kleur geschilderd te zijn
geweest.
In de tweede helft van de 19e eeuw
is de baksteen blokvormig (gebos-
seerd) gepleisterd. Uitgevoerd in
blokken van ca. 34 cm hoog en ca.
60 cm danwel 120 cm lang en in
halfsteens verband. De scheidingen
(de voegen) tussen de ge
stucadoorde blokken worden
gevormd door V-vormige groeven
met een loodrechte diepte van ca. 3
cm en een breedte van 4 a 5 cm.
Omdat de pleisterlaag slechts 1 a
1,5 cm dik is heeft men ten
behoeve van het realiseren van de
groeven in de achterliggende
baksteen de nodige sleuven moeten
hakken. In de pleisterlaag komt op
koolgruis lijkend materiaal voor. De
voorzijde van de gebosseerde
gepleisterde gevel is geschilderd.
Vastgesteld werden twee a drie
verflagen waarvan de zichtbare laag
crèmekleurig met groene zweem
was.
Hoewel dat niet met zekerheid kon
worden vastgesteld leek het erop
dat de gevelsteen niet gelijktijdig
met het optrekken van de baksteen
gevel is ingemetseld doch daarin
later werd aangebracht. Bovendien
is het niet geheel zeker of de aan de
gevel ter plaatse verwerkte
baksteen, zoals die werd waargeno
men, dateert uit de tijd toen de
onderhavige gevelsteen werd
gemaakt. Mogelijk is de baksteen
jonger. In dat geval is het dus
aannemelijk dat de gevelsteen,
indien hij zo oud is als in de
bestaande literatuur en op grond
van bepaalde kenmerken wordt
aangenomen, nog op een andere
plaats heeft gezeten.
tenslotte
Aan het begin van de restauratie-
en verbouwingsaktiviteiten aan de
eerder gememoreerde panden,
waaronder Lievevrouwestraat 8, is
het plan ontstaan om gelijktijdig de
gevelsteen te laten restaureren, wat
noodzakelijkerwijs tenslotte heeft
geleid tot kopiëren.
Het betrof een partikulier
gecoördineerd initiatief. Aan het
welslagen ervan hebben mensen die
op een of andere manier bij de
bouwwerkzaamheden waren
betrokken alsook anderen spontaan
en belangeloos een bijdrage
geleverd.
De nieuwe gevelsteen kon als
afronding van de werkzaamheden
aan de panden officieel en feestelijk
aan de eigenaar worden aangeboden
ten behoeve van de plaats van de
oorspronkelijke gevelsteen.
Het kleurige kleinood valt, met
name komend vanuit de
Potterstraat, weer duidelijk op.
Het kennis kunnen nemen van een
bijzonder en interessant gevelteken
is door het onderhavige initiatief
gelukkig opnieuw mogelijk
geworden en voor langere tijd
verzekerd.
literatuur (in volgorde van verschijnen)
(1) Slootmans, C. 'Brand in den
Crisstofel 1534', in: Sinte Geer-
truydtsbronne, 6 (Bergen op Zoom
1929) pag. 140-146. (2) Voorlopige lijst
der Nederlandsche Monumenten van
geschiedenis en kunst, deel X, de
provincie Noord-Brabant ('s-Gravenhage
1931) pag. 33. (3) Slootmans, Korneel.
Bergen op Zoom, een stad als een huis.
(Roosendaal 1967) pag. 162-163 en
(Zaltbommel 1977) pag. 165-166. (4)
59
