Miscellanea Archivistica VIII
Landschapschilder Johannes Schoeff
3
s*-m™
(n
De Waterschans nr. 2 1994
door: Rochus J. van den Bergh
CxJh'
j}gCö+- 2 J
f ttrh aZZZpJoW v CZi
AJb. 1. Signatuur van Johannes Schuijff 'schilder ende inwoonder deser stadt'.
(foto: Gemeentelijke Archiefdienst Bergen op Zoom).
In de rij van bekende 17e-eeuwse
schilders die in Bergen op Zoom
geboren of begraven werden, of
daar een korte of lange tijd
verbleven, treffen we tussen de
namen van aansprekende figuren als
Thomas Willeboirts, Wouter Knijff,
Ambrosius Bosschaert, Balthasar
van der Ast, David Finson en de
wat minder bekende Jasper Beckx,
ook de naam aan van landschap
schilder Johannes Schoeff (1).
Van Johannes Schoeff zijn een
honderdtal gesigneerde werken
bekend, meestal gemaakt in de
periode tussen 1640 en 1654.
Schilderijen met een latere datum,
zoals 1658 en 1662, zijn vrij
zeldzaam (2).
Het werk van Schoeff vertoont veel
overeenkomst met het werk van de
landschapschilders Solomon van
Ruijsdael en Jan van Goyen.
Johannes Schoeff toont ons brede
rivieren tussen lage heuvels
stromend naar een verre horizon,
met op de voorgrond enige vissers,
wat koeien en een enkel rieten dak,
verscholen tussen het geboomte;
maar ook weidse vergezichten over
polders en duinen met daarboven
hoge wolkenluchten en in de verte
de lage horizon.
Johannes Schoeff signeerde al zijn
werken - ook de schilderijen die hij
in Bergen op Zoom maakte - voluit
als 'J Schoeff. Tot 1645 schreef hij
de 'J' door de 'S' van de achternaam,
na 1645 zijn voorletter en achter
naam wat meer gescheiden.
De signering 'J Schoeff wekt wat
verwondering omdat op bijna alle
aangetroffen stukken in het
Gemeentearchief te Bergen op
Zoom een afwijkende handtekening
staat vermeld, namelijk 'Johannes
Schuijff. Slechts één document
draagt de signatuur 'Johannes
Schoeff(3).
poorter van Den Haag
Johannes Schoeff verklaarde op 27
januari 1660 tweeënvijftig jaar oud
te zijn (4). Onze schilder moet dus
omstreeks 1608 zijn geboren. Waar
hij werd geboren, is niet met
zekerheid te zeggen. Sommige
bronnen noemen Den Haag, andere
zeggen Antwerpen, waar we in
1624 een leerling vermeld vinden
met de naam J. Schoeff. In 1638
woonde Johannes bij zijn vader,
juwelier Pieter Schoeff, aan de
Bierkade in Den Haag naast de
bekende landschapschilder Jan van
Goyen. In 1641 verwierf Schoeff
het poorterschap van Den Haag. Hij
is dan inmiddels getrouwd met
Cornelia Melaenen (1639, in Den
Haag) bij wie hij in 1648 zes
kinderen had.
Op 16 september 1649 huwde
Johannes voor de tweede maal, nu
met de Antwerpse Anna Maillaerts.
Onze bron vermeldt niet waar dit
huwelijk heeft plaatsgevonden.
Mogelijk trouwde hij in het zuiden:
in 1653 woonde Johannes Schoeff
namelijk 'opt hoff van Stabrouck',
gelegen op de grens van de
Zuidelijke Nederlanden (5).
Deken van het St. Lucasgilde
Schoeffs tweede vrouw Anna
Maillaerts was de zuster van Catha-
rina Maillaerts, de vrouw van de
Bergse notaris Adriaen van der
Creke. Dit verklaart misschien de
reden waarom we Schoeff zo vaak
zien optreden als getuige bij het
passeren van notariële akten. Akten
die ondertekend werden door
kunstschilder of poorter 'Johannes
Schuijff (6).
In 1656 werd Johannes Schuijff (we
volgen nu de naam die de schilder
in Bergen op Zoom bezigde) deken
en in 1657 gezworene van het St.
Lucasgilde (7).
Johannes, van wie we dus zeker
weten dat hij in 1656 in Bergen op
Zoom woonde, verleende
46
De Waterschans nr. 2 1994
~J<rz -/' j
irfS-ro'ocH <(h£> jT"'7'
tya~j /AD J 35
d .au AfwydjL
lui IJmUJ)
Afh.2. De signatuur 'Johannes Schoeff onder een akte van 20 oktober 1656.
Johannes was in dat jaar deken van het St. Lucasgilde. (foto: Gemeentelijke
Archiefdienst Bergen op Zoom).
vermoedelijk om die reden in
oktober 1656 Joos Martens,
dijkgraaf van de polders van Lillo,
Zantvliet, Berendrecht en Stabroek,
volmacht om zijn zaken in Stabroek
te behartigen (8). Voor de verkoop
van drie gemeten land, gelegen aan
de 'oubroeckse strate' onder Lillo,
riep Schuijff een half jaar later de
hulp in van Olaert Laureijssen van
Dalen uit Berendrecht en Johan
Verheijen, schout in Stabroek (9).
Nog wat later, in november 1657,
gaf Schuijff zijn fiat aan de plannen
van zijn pachter Marten Martensen,
die de helft van de tweeëntwintig
gemeten land die hij in pacht bezat,
wilde onderverhuren aan Jan
Cornelissen uit Stabroek. Dit land
lag in de Middelhoek, aan de weg
van Stabroek naar Lillo (10).
Hoe Schuijff aan deze goederen
kwam, vernemen we van Johanna
Dernaeu, de weduwe van juwelier
Pieter Schuijff (11).
Johanna Derneau verklaarde op 9
december 1657 voor notaris Scheu-
ringh te Bergen op Zoom dat haar
man Pieter Schuijff enkele jaren
voor zijn dood in grote problemen
was geraakt door 'menichvuldige
ende groote bancqueroeten gevallen
in sijne coopmanschap' en dat zij en
haar man gedwongen gouden zijn
geweest om het weinige wat hen
nog was overgebleven op te
souperen als hun zoon hen niet met
'sijne const ende neersticheijt' had
onderhouden. En dat de hoeve te
Stabroek - die bij het overlijden van
haar man nog op zijn naam stond -
volgens de humane wet daarom hun
grootste crediteur, hun zoon
Johannes toekwam.
Johanna Dernaeu informeert ons
ook over de plaatsen waar Johannes
had gewoond en waar hij, naar het
lijkt, niet zonder succes had
gewerkt: dat hij Johannes
Schuijff tsedert hij uijt Vranckrijck
is gecomen ende in Suijthollant soo
tot Werckendam als andere
plaetsen, ende oock tot Sgravenhage
sijne const heeft geexerceert,
haerluijden in diversche reijsen met
duijsenden heeft geadsisteert ..'(11).
een landschap met een wagentje
Op 29 maart 1658 werd Mateeren
gedoopt, een kind van Johannes
Schuijff en zijn vrouw Anna
Maillaerts, waar we verder niets
meer van horen (12).
Enkele maanden later leenden
Johannes en zijn moeder Johanna
Dernaeu vijfentwintighonderd gul
den van de Antwerpse koopman en
oud-aalmoezenier Sr. Pedro Jassen
de Biesthoven. Belangrijkste onder
pand was de hofstede met de
landen, gelegen in de Middelhoek
in Stabroek. Pachter Marten
Martensen en zijn medepachter
kregen de zorg voor het betalen van
de rente. Van de jaarlijkse
pachtsom van 183 gld. dienden zij
156 gld. en 5 st. af te dragen aan
Sr. Biesthoven (13).
De naweeën van vaders nalaten
schap bleven schilder Schuijff
achtervolgen. In januari 1659 moest
er een minnelijke schikking
getroffen worden met Olaert
Laureijsen van Dalen (wij
ontmoetten hem al eerder) en zijn
vrouw Elisabeth Cornelissen
Moelaert.
Elisabeth beweerde recht te hebben
op twee legaten van wijlen Pieter
Schuijff, op een bedrag van 62 gld.
en 10 st. dat Pieter van haar oom
Lenaert Lenaertsen had geleend en
ook nog op achterstallig loon.
Johannes bracht daar tegenin dat er
ook geld was uitgegeven voor het
opvoeden van Elisabeth toen zij
klein was en dat haar man Olaert
door hem nog steeds van de nodige
victualiën werd voorzien. Om het
geschil voorgoed uit de wereld te
helpen, beloofde Johannes onder
meer dat hij Olaert op de derde
kermisdag van Bergen op Zoom
vijftig gulden in contant geld zou
geven, overeenkomstig het
testament van zijn vader. Bovendien
zou hij hem een schilderij
schenken, 'sijnde een lantschap
geschildert vande handt vande
voorschreven Joannes Schuijff met
een wagentje daerinne, sijnde
getaxeert op acht ponden vlaemsch'.
En nog een 'schoustuck' voor de
schouw in zijn kamer, met daarop
een voorstelling naar Olaerts keuze
(14).
Johannes ernstig ziek
In de winter van 1659 reisden
Catharina Maillaerts, de vrouw van
notaris Van der Creke, en Anna
Maillaerts, de vrouw van Johannes
Schuijff, naar Antwerpen waar op
31 januari hun zuster Maria Mail
laerts was overleden. Maria, die
enkele jaren eerder, op 5 juli 1656,
te Bergen op Zoom de schilder
Michael van der Haeghen had
getrouwd, had met toestemming van
haar zusters de meubelen mogen
gebruiken die hun moeder hen na
haar dood had nagelaten. Catharina
en Anna claimden nu elk hun
derdepart van moeders nalatenschap
(15).
Na de dood van haar zuster Maria,
werd Anna geconfronteerd met een
nieuwe tegenslag: Johannes werd
ziek. En te oordelen naar de
vlekkerige handtekening onder het
op 11 augustus opgestelde
testament: zeer ziek. In hun
gezamelijk testament (dat niet door
Anna is getekend) legateerden
Johannes Schuijff en zijn vrouw
47
\rO-trA-^)sX
CLtl
