'SPR VYT IN DEVCHDE
Gevelsteen 'INDEN CRISSTOFFEL' vernieuwd
De Waterschans nr. 2 1994
door: Kees Booij
Afb.l. Gevelsteen uit omstreeks 1540 in de voorgevel van Lievevrouwestraat
8 te Bergen op Zoom. (foto C. Booij - Bergen op Zoom, ca. 1961).
In de voorgevel van het woon-
winkelpand Lievevrouwestraat
nummer 8 te Bergen op Zoom
bevindt zich ter hoogte van de
eerste verdiepingsvloer, in de
muurdam tussen twee vensters, een
gebeeldhouwde en gepoly
chromeerde gevelsteen.
Die is daar in juni 1992 ingebracht
en op drie juli daaropvolgend
officieel onthuld. Het betreft een
vrij getrouwe kopie van de
gevelsteen die zich daar bevond en
die waarschijnlijk dateert uit
omstreeks 1540.
De nieuwe steen is in het najaar
van 1991 pro deo vervaardigd door
de beeldhouwer Gerard Overeem te
Voorthuizen en in mei 1992
welwillend in meerdere kleuren
beschilderd door L. van den Bempt
te Roosendaal.
De meer dan 450 jaar oude
gevelsteen verkeerde, met name wat
het beeldhouwwerk betreft, in zeer
slechte staat.
Naar schatting 30 procent van het
reliëf was in 1991 reeds verdwenen
en van wat er toen nog wel
aanwezig was, zat een groot
gedeelte van de natuursteen los of
was sterk verweerd. Mede daardoor
was het onmogelijk geworden om
de steen te restaureren of in een
mortel af te gieten en is tot het
kopiëren ervan besloten. Bij het
besluit heeft ook meegewogen dat
er naar verwachting over een aantal
jaren van het nog aanwezige reliëf
nauwelijks nog iets zichtbaar zou
zijn geweest.
Het pand en de gevelsteen zijn als
rijksmonument wettelijk beschermd
en als zodanig onder nummer 9202
opgenomen in het betreffende
register ingevolge artikel 6 van de
Monumentenwet 1988. Het pand
Lievevrouwestraat 8 draagt ook de
naam 'In den Crisstoffel', zoals
vermeld op de steen.
de afbeeldingen op de steen
Midden op de steen is Christopho-
rus (hij die Christus draagt)
afgebeeld. Het naakte Christuskind
zit bij hem dwars op de
linkerschouder. Het kind omklemt
met de linkerhand de wereldbol,
waarop een kruis, en houdt met de
rechter het hoofd van de reus vast.
In de rechterhand heeft Christoffel,
die door het water van een rivier
waadt, een jonge boomstam, waar
hij op steunt. De Christoffelfiguur
wordt geflankeerd door twee
eveneens in haut reliëf gehouwen
boomstronken waaruit takken met
lelieknoppen ontspruiten. In het
water van de rivier waren vaag de
contouren nog zichtbaar van een vis
en een zeester. Symbolen die men
bij Christoffeluitbeeldingen meer
aantreft doch niet mee zijn
gekopieerd.
Boven de beeltenissen is een
banderol uitgehouwen waarin de
tekst is ingehakt 'SPRVYT IN
DEVCHDE' (ontsproten in deugd).
De laatste letter, de E, werd
56
De Waterschans nr. 2 1994
Afb.3. Nieuwe gepolychromeerde gevelsteen in de voorgevel van
Lievevrouwestraat 8 te Bergen op Zoom. (foto: Fotolino (Jacques Bakker)
Bergen op Zoom 1994).
vergeten om te kopiëren en is erop
geschilderd. Vermoedelijk heeft de
tekst betrekking op de herbouw van
het pand na een felle en
vernietigende brand in 1534.
De banderol is een veel
voorkomend element in de
Renaissance en bevestigt min of
meer de veronderstelde periode van
ontstaan van de vervangen
gevelsteen (ca. 1540) terwijl de
overige vormentaal, de profilering
en het materiaal eveneens in die
tijdrichting wijzen. Onder de
Christoffelfiguur is een geprofileerd
voetstuk gehouwen. In het vlakke
deel daarvan is de tekst ingehakt
'IN DEN CRISSTOFFEL'.
De letters FF werden uitgevoerd als
ligatuur.
Van zowel de boven- als beneden
tekst zijn de kapitale letters V-
vormig ingehakt.
De zichtzijde van de gevelsteen is,
de letters incluis, van oorsprong
gepolychromeerd geweest.
de legende van Christoffel
Uitgebeeld wordt hier, zij het
inkompleet, de in de late Middel
eeuwen populaire legende van de
heilige reus Christophorus. Hij was
een van de veertien heilige
noodhelpers, die na een periode van
dienstbaarheid aan een onvolmaakte
wereldse heerser en daarna aan de
duivel zijn leven, op aanraden van
een kluizenaar, in dienst van God
wilde stellen. Hij deed dat door als
veerman pelgrims en arme reizigers
bij een doorwaadbare plaats over
een gevaarlijke rivier te dragen.
Op een nacht verschijnt Christus
hem in de gedaante van een kind
dat overgezet wil worden. Tijdens
het oversteken van de rivier wordt
het op zijn schouder zittend kind
alsmaar zwaarder en uiteindelijk
torst Christoffel dan met het kind
ook de last der wereld. Tenslotte
maakt het kind zich bekend met de
woorden: 'Ik ben Jezus Christus, de
koning die gij zoekt'.
Op de gevelsteen is het moment
van het overbrengen afgebeeld. In
de Middeleeuwen werd deze
volksheilige, die de marteldood is
gestorven, ten zeerste vereerd en
waren de gelovigen ervan overtuigd
dat hij kon beschermen tegen
rampspoed; vooral tegen de zo
gevreesde schielijke of onvoorziene
dood. Tot voor kort werd
Christoffel beschouwd als de
schutspatroon van alle verkeer
(feestdag 25 juli), terwijl zijn naam
werd aangeroepen in de late
Middeleeuwen bij pestepidemieën.
het kleurenonderzoek en de poly
chromie
Voordat de gevelsteen uit de gevel
werd verwijderd om gekopieerd te
kunnen worden, is op de voorzijde
een minitieus verfkleuronderzoek
verricht en gedocumenteerd. De
steen bleek een aantal keren egaal
overgeschilderd in dezelfde kleuren
en lagen als van het gepleisterde
gevelvlak. De letters waren daarbij
donkerder ingekleurd. Onder die
verfrestanten, onder loszittende
vuil- en verweringskorsten, met
name in dieper gelegen delen van
het reliëf, werden fragmenten van
de oude polychromie aangetroffen.
Het onderzoek heeft geresulteerd in
het vaststellen van het volgende
rijke kleurenschema dat ook voor
de kopie is aangehouden.
Als ondergrond werd frag
mentarisch over de gehele steen een
laag wit/geel aangetroffen waarop
in flinters her en der de volgende
kleuren werden waargenomen.
57
