Rails in en om Bergen op Zoom I
122
123
De Waterschans nr. 4 1994
bibliografie is verkrijgbaar bij de
Gemeentelijke Archiefdienst en de
prijs bedraagt f7,50.
Om de realisatie van het bronzen
kunstwerk mogelijk te maken is
bovendien een facsimile uitgave
verschenen van Slootmans' 'De
Heilige Kruis Ommegang van Ber
gen op Zoom'. De prijs daarvan be
draagt f60.
de Bevrijding van West-Brabant
Op 5 oktober 1994 nam de schrij
ver W.F. Hermans in het raadhuis
van Roosendaal het eerste exem
plaar in ontvangst van 'De bevrij
ding van West-Brabant, een streek
en haar bewoners temidden van
verwoesting en oorlogsgeweld'. Het
boek, samengesteld door de archief
diensten van Roosendaal en Bergen
op Zoom, in samenwerking met
boekhandel Het Verboden Rijk te
Roosendaal, bevat bijdragen van
Piet Hoedelmans, Adrienne Wage
naar en Ineke de Wolf over de oor
logsperiode september 1944 tot mei
1945. Aan bod komen achter
eenvolgens de oorlogshandelingen
bij de bevrijding van West-Brabant,
eri de gevolgen van de bevrijding
op de bevolking. Prijs: paperback
f39,50; gebonden f49.50.
Als het maar in den bloede is
Van de hand van Cees Vanwesen-
beeck, adjunct-gemeentearchivaris,
verscheen bij boekhandel Quist te
Bergen op Zoom 'Als het maar in
den bloede is, 150 jaar Maatschap
pij de Broederlijke Liefde te Bergen
op Zoom 1843-1993'. Het handelt
om het jubileum in 1993 van het
laatst overgebleven begrafenisfonds
binnen Bergen op Zoom. Deze,
traditioneel genoemd, 'begrafenis
bus' was bedoeld in tijden dat
werknemers van hun verdiende loon
onvoldoende geld konden sparen
voor financiële tekorten bij ziekte
of overlijden. Minstens eenmaal per
jaar kwamen de leden van het fonds
bijeen om de rekening 'goed te
keuren', hetgeen uitgroeide tot een
jaarlijkse teeravond. Cultivatie van
deze traditie zorgt ervoor dat de
jaarlijkse teeravond de voornaamste
drijfveer bleef voor het voort
bestaan van dit begrafenisfonds.
Prijs: f14,90.
door: M.C.J. Broos
Inleiding
Al vrij snel na de opkomst van de
suikerfabrieken in West-Brabant
deed men voor de aan- en afvoer
van de (agrarische) grondstoffen en
produkten een beroep op trein en
tram. Voor dat doel werd Bergen
op Zoom rond de eeuwwisseling
nagenoeg geheel omsloten door
rails. Dit verhaal behandelt in drie
afleveringen de geschiedenis van
een aantal fabrieken, die gedurende
langere tijd voor hun vervoer sterk
afhankelijk waren van trein en
tram. Veel aandacht wordt besteed
aan de ontwikkeling van de
industriële bedrijvigheid in het
havengebied. In de vierde en laatste
aflevering wordt meer ingegaan op
de aanleg en exploitatie van het tot
in onze dagen nog altijd in gebruik
1.0. nieuwe vervoermiddelen in
opkomst
1.1. spoorwegen
Onder ongure weersomstan
digheden, hevige wind met regen,
sneeuw en hagel, werd op 22
december 1863 het eerste gedeelte
van de Zeeuwse lijn, het baanvak
Roosendaal - Bergen op Zoom,
feestelijk in gebruik genomen. De
exploitatie was in handen van de
'Maatschappij tot Exploitatie van
Staatsspoorwegen' (SS). Voordat
men de provincie Zeeland uit zijn
geografisch isolement kon verlos
sen, moesten twee verbindingen
tussen de Wester- en de Ooster-
schelde worden afgedamd. De
zware spoordijken over het Kreek
rak en het Sloe kwamen achtereen
volgens in 1867 en 1871 gereed.
Afb 1. Stoomtram van de BT nabij het station te Bergen op Zoom, 1882. Tot
in 1887 verzorgden de locomotieven 1 en 2, gebouwd door SLM te
Winterthur, alle diensten op de stamlijn Bergen op Zoom - Tholen. De
twee-assige rijtuigen zijn gebouwd door de 'Koninklijke Fabriek van
Rijtuigen en Spoorwegmaterieel J.J. Beijneste Haarlem. Foto: verzameling
Gemeentelijke Archiefdienst Bergen op Zoom.
zijnde raccordementsbedrijf te
Bergen op Zoom.
Op 1 juli 1868 werd de Zeeuwse
lijn verlengd tot Goes. Tenslotte
kon men in 1872 Middelburg en
De Waterschans nr. 4 1994
Afb 2. Locomotief 'Zuidsingel' van de suikerfabriek 'Wittouck' op het
spoorwegemplacement te Bergen op Zoom, omstreeks 1910. Foto: verza
meling Gemeentelijke Archiefdienst Bergen op Zoom.
Vlissingen per trein bereiken. In
1885 werd het baanvak Roosendaal
- Bergen op Zoom van dubbel
spoor voorzien. Het tweede spoor
op Bergen op Zoom - Kruiningen
kwam gereed in 1887.
1.2. ontmanteling der vesting
Het station te Bergen op Zoom
werd aangelegd buiten de toen nog
bestaande vestingwerken aan de
oostzijde van de stad. Nadat bij wet
van 16 januari 1867 Bergen op
Zoom als militaire vesting was
opgeheven, schiep de ontmanteling
van de zware verdedigingswerken
voor het eerst sinds de Middeleeu
wen nieuwe groeimogelijkheden
voor de stad. Het nabij de
'Wouwsche Poort' gelegen station
werd al in 1869 bereikbaar langs
een nieuwe toegangsweg op de
plaats van het bastion 'William'. De
slechting van dit bastion behoorde
tot de eerste aanbesteding van 3
oktober 1868. De op de plaats van
de oude toegangsweg gelegen 'Ou
de Stationsweg' bleef tot op de dag
van vandaag herinneren aan de
eertijds in gebruik zijnde verbin
ding. Aan de zuid- en de noordzijde
van de stad werden rond 1870 res-
pektievelijk de 'Antwerpsche Poort'
en de 'Steenbergsche Poort' opge
ruimd om plaats te maken voor
nieuwe lokale verbindingen. Met
uitzondering van de aan de noord
kant gelegen vestingwerken kwa
men vervolgens de overige rave
lijnen, bastions en lunetten aan de
beurt. Een deel van de vrijkomende
gronden werd bij openbare verkoop
door de 'Dienst der Domeinen' van
de hand gedaan en kreeg een indu
striële bestemming. Een ander deel
bleef in gebruik voor militaire
doeleinden (Kijk in de Pot, Plein
13) of werd gereserveerd voor
toekomstige stadsuitbreiding. Aan
de noordzijde van de stad maakte
het dempen van de vestinggrachten
de omleiding van de 'Zoom' nood
zakelijk. Sinds 1886 zou het tot dan
toe in de vestinggrachten uitstro
mende water langs een diep uitge
sneden kanaal via een sluis in de
Oosterschelde worden geloosd.
1.3. suikerfabrieken
De koploper in het opzetten van
nieuwe industriële nijverheid was
Felix Wittouck. Al in 1863 begon
hij in Bergen op Zoom met een sui
kerfabriek, die toen nog gelegen
was binnen de bestaande vesting
werken aan de Zuidzijde Haven. In
1870 werd de suikerfabriek van de
'Firma Laane, Rogier, Daverveldt
Co' opgericht. Het fabriekscom
plex, dat vanwege de twaalf
aandeelhouders 'De Twaalf Apos
telen' werd genoemd, nam men in
1871 in gebruik en lag aan de
noordwestzij de van het spoorweg
station op geslechte vestinggronden.
Nog in 1870 kreeg de onderneming
een spooraansluiting, want de aan
voer van bieten over het water was
immers onmogelijk. Daarentegen
lag het fabriekscomplex van de ook
in 1870 tot stand gekomen 'Firma
Van der Linden Co' aan open
vaarwater bij het 'Groot Arsenaal'
aan de kop van de haven te Bergen
op Zoom.
1.4. tramwegen
Het vervoer van de suikerbieten
naar de fabriek met paard en kar
leverde veel arbeidsintensief werk
op. Een verbetering kwam pas in
zicht, toen A.J. Daverveldt, één der
aandeelhouders van de suikerfabriek
van de 'Firma Laane, Rogier,
Daverveldt Co', op 20 juni 1879
toestemming vroeg aan het
gemeentebestuur voor de aanleg van
een stoomtramverbinding tussen
Tholen en Bergen op Zoom. De lijn
zou uitsluitend bedoeld zijn voor
het vervoer van suikerbieten van
het platteland naar de fabriek. Men
had dan ook een tracé aan de
noordzijde van de bebouwde kom
in gedachten. De concessie
aanvraag werd echter afgewezen,
omdat Daverveldt geen gewag
maakte van personenvervoer.
Twee jaar later probeerde Daver
veldt het opnieuw. Met zijn aan
vraag van 18 mei 1881 had hij
meer succes. De lijn was nu
bedoeld voor zowel personen- als
goederenvervoer en voerde dan ook
door de bebouwde kom van de ge
meente. Nadat hij de concessies van
de gemeente (27 juli 1881) en het
rijk (7 februari 1882) had gekregen,
konden de plannen verder worden
uitgewerkt. Op 17 april 1882 werd
de 'N.V. Stoomtramweg-Maat
schappij Bergen op Zoom - Tholen'
(BT) opgericht met een maatschap
pelijk kapitaal van 125.000
verdeeld over 250 aan-delen van
elk 500. Als vennoten traden de
aandeelhouders van de 'Firma
Laane, Rogier, Daverveldt Co'
op. Reeds op 1 juli 1882 werd een
begin gemaakt met de aanleg van
de trambaan. De offi-ciële opening
van de lijn Bergen op Zoom -