Rails in en om Bergen op Zoom I 122 123 De Waterschans nr. 4 1994 bibliografie is verkrijgbaar bij de Gemeentelijke Archiefdienst en de prijs bedraagt f7,50. Om de realisatie van het bronzen kunstwerk mogelijk te maken is bovendien een facsimile uitgave verschenen van Slootmans' 'De Heilige Kruis Ommegang van Ber gen op Zoom'. De prijs daarvan be draagt f60. de Bevrijding van West-Brabant Op 5 oktober 1994 nam de schrij ver W.F. Hermans in het raadhuis van Roosendaal het eerste exem plaar in ontvangst van 'De bevrij ding van West-Brabant, een streek en haar bewoners temidden van verwoesting en oorlogsgeweld'. Het boek, samengesteld door de archief diensten van Roosendaal en Bergen op Zoom, in samenwerking met boekhandel Het Verboden Rijk te Roosendaal, bevat bijdragen van Piet Hoedelmans, Adrienne Wage naar en Ineke de Wolf over de oor logsperiode september 1944 tot mei 1945. Aan bod komen achter eenvolgens de oorlogshandelingen bij de bevrijding van West-Brabant, eri de gevolgen van de bevrijding op de bevolking. Prijs: paperback f39,50; gebonden f49.50. Als het maar in den bloede is Van de hand van Cees Vanwesen- beeck, adjunct-gemeentearchivaris, verscheen bij boekhandel Quist te Bergen op Zoom 'Als het maar in den bloede is, 150 jaar Maatschap pij de Broederlijke Liefde te Bergen op Zoom 1843-1993'. Het handelt om het jubileum in 1993 van het laatst overgebleven begrafenisfonds binnen Bergen op Zoom. Deze, traditioneel genoemd, 'begrafenis bus' was bedoeld in tijden dat werknemers van hun verdiende loon onvoldoende geld konden sparen voor financiële tekorten bij ziekte of overlijden. Minstens eenmaal per jaar kwamen de leden van het fonds bijeen om de rekening 'goed te keuren', hetgeen uitgroeide tot een jaarlijkse teeravond. Cultivatie van deze traditie zorgt ervoor dat de jaarlijkse teeravond de voornaamste drijfveer bleef voor het voort bestaan van dit begrafenisfonds. Prijs: f14,90. door: M.C.J. Broos Inleiding Al vrij snel na de opkomst van de suikerfabrieken in West-Brabant deed men voor de aan- en afvoer van de (agrarische) grondstoffen en produkten een beroep op trein en tram. Voor dat doel werd Bergen op Zoom rond de eeuwwisseling nagenoeg geheel omsloten door rails. Dit verhaal behandelt in drie afleveringen de geschiedenis van een aantal fabrieken, die gedurende langere tijd voor hun vervoer sterk afhankelijk waren van trein en tram. Veel aandacht wordt besteed aan de ontwikkeling van de industriële bedrijvigheid in het havengebied. In de vierde en laatste aflevering wordt meer ingegaan op de aanleg en exploitatie van het tot in onze dagen nog altijd in gebruik 1.0. nieuwe vervoermiddelen in opkomst 1.1. spoorwegen Onder ongure weersomstan digheden, hevige wind met regen, sneeuw en hagel, werd op 22 december 1863 het eerste gedeelte van de Zeeuwse lijn, het baanvak Roosendaal - Bergen op Zoom, feestelijk in gebruik genomen. De exploitatie was in handen van de 'Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen' (SS). Voordat men de provincie Zeeland uit zijn geografisch isolement kon verlos sen, moesten twee verbindingen tussen de Wester- en de Ooster- schelde worden afgedamd. De zware spoordijken over het Kreek rak en het Sloe kwamen achtereen volgens in 1867 en 1871 gereed. Afb 1. Stoomtram van de BT nabij het station te Bergen op Zoom, 1882. Tot in 1887 verzorgden de locomotieven 1 en 2, gebouwd door SLM te Winterthur, alle diensten op de stamlijn Bergen op Zoom - Tholen. De twee-assige rijtuigen zijn gebouwd door de 'Koninklijke Fabriek van Rijtuigen en Spoorwegmaterieel J.J. Beijneste Haarlem. Foto: verzameling Gemeentelijke Archiefdienst Bergen op Zoom. zijnde raccordementsbedrijf te Bergen op Zoom. Op 1 juli 1868 werd de Zeeuwse lijn verlengd tot Goes. Tenslotte kon men in 1872 Middelburg en De Waterschans nr. 4 1994 Afb 2. Locomotief 'Zuidsingel' van de suikerfabriek 'Wittouck' op het spoorwegemplacement te Bergen op Zoom, omstreeks 1910. Foto: verza meling Gemeentelijke Archiefdienst Bergen op Zoom. Vlissingen per trein bereiken. In 1885 werd het baanvak Roosendaal - Bergen op Zoom van dubbel spoor voorzien. Het tweede spoor op Bergen op Zoom - Kruiningen kwam gereed in 1887. 1.2. ontmanteling der vesting Het station te Bergen op Zoom werd aangelegd buiten de toen nog bestaande vestingwerken aan de oostzijde van de stad. Nadat bij wet van 16 januari 1867 Bergen op Zoom als militaire vesting was opgeheven, schiep de ontmanteling van de zware verdedigingswerken voor het eerst sinds de Middeleeu wen nieuwe groeimogelijkheden voor de stad. Het nabij de 'Wouwsche Poort' gelegen station werd al in 1869 bereikbaar langs een nieuwe toegangsweg op de plaats van het bastion 'William'. De slechting van dit bastion behoorde tot de eerste aanbesteding van 3 oktober 1868. De op de plaats van de oude toegangsweg gelegen 'Ou de Stationsweg' bleef tot op de dag van vandaag herinneren aan de eertijds in gebruik zijnde verbin ding. Aan de zuid- en de noordzijde van de stad werden rond 1870 res- pektievelijk de 'Antwerpsche Poort' en de 'Steenbergsche Poort' opge ruimd om plaats te maken voor nieuwe lokale verbindingen. Met uitzondering van de aan de noord kant gelegen vestingwerken kwa men vervolgens de overige rave lijnen, bastions en lunetten aan de beurt. Een deel van de vrijkomende gronden werd bij openbare verkoop door de 'Dienst der Domeinen' van de hand gedaan en kreeg een indu striële bestemming. Een ander deel bleef in gebruik voor militaire doeleinden (Kijk in de Pot, Plein 13) of werd gereserveerd voor toekomstige stadsuitbreiding. Aan de noordzijde van de stad maakte het dempen van de vestinggrachten de omleiding van de 'Zoom' nood zakelijk. Sinds 1886 zou het tot dan toe in de vestinggrachten uitstro mende water langs een diep uitge sneden kanaal via een sluis in de Oosterschelde worden geloosd. 1.3. suikerfabrieken De koploper in het opzetten van nieuwe industriële nijverheid was Felix Wittouck. Al in 1863 begon hij in Bergen op Zoom met een sui kerfabriek, die toen nog gelegen was binnen de bestaande vesting werken aan de Zuidzijde Haven. In 1870 werd de suikerfabriek van de 'Firma Laane, Rogier, Daverveldt Co' opgericht. Het fabriekscom plex, dat vanwege de twaalf aandeelhouders 'De Twaalf Apos telen' werd genoemd, nam men in 1871 in gebruik en lag aan de noordwestzij de van het spoorweg station op geslechte vestinggronden. Nog in 1870 kreeg de onderneming een spooraansluiting, want de aan voer van bieten over het water was immers onmogelijk. Daarentegen lag het fabriekscomplex van de ook in 1870 tot stand gekomen 'Firma Van der Linden Co' aan open vaarwater bij het 'Groot Arsenaal' aan de kop van de haven te Bergen op Zoom. 1.4. tramwegen Het vervoer van de suikerbieten naar de fabriek met paard en kar leverde veel arbeidsintensief werk op. Een verbetering kwam pas in zicht, toen A.J. Daverveldt, één der aandeelhouders van de suikerfabriek van de 'Firma Laane, Rogier, Daverveldt Co', op 20 juni 1879 toestemming vroeg aan het gemeentebestuur voor de aanleg van een stoomtramverbinding tussen Tholen en Bergen op Zoom. De lijn zou uitsluitend bedoeld zijn voor het vervoer van suikerbieten van het platteland naar de fabriek. Men had dan ook een tracé aan de noordzijde van de bebouwde kom in gedachten. De concessie aanvraag werd echter afgewezen, omdat Daverveldt geen gewag maakte van personenvervoer. Twee jaar later probeerde Daver veldt het opnieuw. Met zijn aan vraag van 18 mei 1881 had hij meer succes. De lijn was nu bedoeld voor zowel personen- als goederenvervoer en voerde dan ook door de bebouwde kom van de ge meente. Nadat hij de concessies van de gemeente (27 juli 1881) en het rijk (7 februari 1882) had gekregen, konden de plannen verder worden uitgewerkt. Op 17 april 1882 werd de 'N.V. Stoomtramweg-Maat schappij Bergen op Zoom - Tholen' (BT) opgericht met een maatschap pelijk kapitaal van 125.000 verdeeld over 250 aan-delen van elk 500. Als vennoten traden de aandeelhouders van de 'Firma Laane, Rogier, Daverveldt Co' op. Reeds op 1 juli 1882 werd een begin gemaakt met de aanleg van de trambaan. De offi-ciële opening van de lijn Bergen op Zoom -

Periodieken

De Waterschans | 1994 | | pagina 10