Bergen op Zoom buiten de heerlijkheid
<rrB
ff% ;j\TurihW HLm
5/f3¥.' ZL
eldegem
136
-Sparappelhoek
Rozenboom
Poorterhoek
O Koornbl
Wiinendale
Wijnen
Griete
Veldhoeko
oereveld
Mar^h
Bresken
"Schaak
De Waterschans nr. 4 1994
door: Jos van Loon
Afb 1. In Parijs komt op de Are de Triomphe de naam Berg-op-Zoom voor.
Over de herkomst, betekenis en de
spelling van de naam Bergen op
Zoom hebben zich heel wat ge
leerden, onder wie het meest recent
oud-gemeentearchivaris drs. W. van
Ham, het hoofd gebogen.
De dubbele stadsnaam heeft een
rijkdom aan meningen opgeleverd,
waarbij zowel aan Bergen als aan
Zoom evenredig veel aandacht
besteed is. Door de samengestelde
stadsnaam onderscheidt Bergen op
Zoom zich duidelijk van andere
plaatsen met die naam, zoals
Bergen in Noord-Holland, Bergen
in Henegouwen (Mons), Bergen in
Noorwegen enz. Niettemin maakt
de bewoner en streekgenoot meestal
gebruik van het eerste deel. Zij
spreken doorgaans van Bergen,
Bergenaar en Bergs. Wie spreekt
van Bergenopzomer of Bergenop-
zooms, verraadt een vreemdeling in
de regio te zijn (1).
Toch is ook de naam 'Bergen op
Zoom' niet zo uniek is als menig
Bergenaar wel zou denken (2). Zo
prijkt de aanduiding Berg-op-Zoom
boven aan de rechterflank van de
Are de Triomphe in Parijs, tezamen
met Ypres, Luxembourg en
Breslaw. Zij herinnert aan de
bestorming van de vesting van
Bergen op Zoom op 8 maart 1814
door Britse troepen onder bevel van
de luitenant-generaal Sir Thomas
Graham, waarbij de driemaal
sterkere Franse troepen onder
leiding van kolonel Le Grand
werden verdreven (3).
Vaak leidt toeristische oplettendheid
of zelfs speurzin tot opmerkelijke
vondsten, zelfs tot over de oceanen.
Het is daarom interessant na te gaan
waar onze stadsnaam als toponiem
elders, met name in het buitenland,
voorkomt, waarom juist daar en of
er enig verband bestaat met ons
Bergen op Zoom.
Om eerst maar eens wat dichter bij
stad en land van Bergen op Zoom
te blijven, voert deze eerste ver
kenning ons naar het grond-gebied
van onze zuiderburen.
1. Vlaanderen
Op zoek naar 'het wonder van
Bergen op Zoom' in het vermeende
kerstlied 'De dry herdekens' (4)
probeerde J. Sanders in 1971 o.a.
verbindingen te leggen tussen ons
Bergen (op Zoom) en Berg
op-Zoom als 'eene wijk en herberg
te Torhout'(5) of gehucht in Tor
hout, ten zuidwesten van Brugge
(6).
Uit 'enkele, vrij willekeurig bijeen-
gehaalde gegevens' probeerde San
ders duidelijk te maken hoe de
naam Bergen op Zoom in Vlaan
deren toponymisch en historisch te
De Waterschans nr. 4 1994
t
i
Afb 2. Berg-op-Zoom, 'eene wijk en herberg te Torhout, of gehucht in Torhout, ten zuidwesten van Brugge.
verklaren is.
In Torhout kent men drie ver
klaringen voor de daar voorko
mende naam Berg-op-Zoom.
Parallel aan een naamsverklaring
van ons Bergen op Zoom, zou de
naam afgeleid zijn van een berg op
de zoom van de stad Torhout, een
hoogte van 35 meter boven de
zeespiegel op ca. 2 km afstand. Op
deze plaats staan enkele huizen,
waaronder een wegrestaurant. De
voorgevel was in 1969 nog gesierd
met de naam Berg-op-Zoom. Even
verderop is een zijstraatje met
naambordje: Berg-op-Zoom. Deze
verklaring wordt thans niet meer
aanvaard.
Bij de godsdiensttwisten van 8
november 1580 te Bergen op Zoom
werden de nonnen uit Het Bagijn-
hof, even buiten De Verloren
Costpoort (tussen Vest-Noordsingel-
Bleekveldje) verjaagd (7). Zij
vluchtten de stad uit en vestigden
zich te Torhout, waar ze de naam
Berg-op-Zoom en de naam Verloren
Cost aan hun huizen, schuren en
onderhorigheden zouden hebben
gegeven (8). Ook deze tweede
Torhoutse uitleg wordt thans be
streden, o.a. omdat de nonnen op
het platteland helemaal niet veilig
waren.
De derde en meest aanvaarde uitleg
luidt als volgt. Uit het huwelijk van
markiezin Maria Henrietta de la
Tour d'Auvergne met Johan
Christiaan van Sulzbach werd te
Doombosch bij Brussel geboren:
Karei Philip Theodoor (1724-1799),
o.a. keurvorst van de Palts, hertog
van Beieren, markies van Bergen
op Zoom, bezitter van de heerlijk
heid Wijnendale, heer van Breskens
(9). De keurvorst liet op eigen
kosten de nieuwe weg Brugge-
Torhout-Roeselaere-Menen aanleg
gen. Overal waar een zijstraat op de
pas aangelegde weg uitkwam,
plaatste hij met octrooi van keizerin
Maria Theresia een tolbarrière (10).
Bij de zeven tolhuizen verrezen
even zovele herbergen, waaraan hij
telkens de naam gaf van een van
zijn bezittingen. De eerste barrière
te St. Andries werd De Klokke
genoemd. De tweede te Loppem
kreeg de naam Heidelberg, de stad
waar de vorst gestudeerd had. Deze
bestaat nog steeds. De derde
barrière ontving de naam Berg
op-Zoom, gesitueerd aan de kruising
van de nieuwe weg met de oude
'Gentweg'. Verderop ligt dan nog
de herberg Breskens. Het oude
Berg-op-Zoom bestond enkel uit
enige kleine huisjes, waarvan de
herberg het middelpunt vormde.
Rond de jaren 1840 richtte notaris
Dierickx er op persoonlijk initiatief
een landbouwschool op, die later
uitgroeide tot de voornaamste van
het land, maar tenslotte overge
plaatst werd naar Gembloers te
Namen en thans fungeert als land
bouwhogeschool. Later werd de
school de nu nog bestaande hoeve
Christiaens.
2. Wallonië
Op de grens van België en
Frankrijk ligt op 63 km van Dinant
de vestingstad Bouillon. Vier ver
keersborden met een plaatsnaam
richten ter plaatse hun punt op
Ruelle BERG OP ZOOM. Volgens
Pierre Bodard, archivaris van de
