121
De Waterschans nr. 4 1994
Het in de beurs varen zou alle ini
tiatief doden.
De monopoliepositie van de beurt
vaart kwam toen op losse schroeven
te staan en verviel bij de Wet
Openbare Middelen van vervoer
(1880).
einde beurtveren
Lange beurtvaartdiensten waren erg
gediend met de uitvinding van de
stoomboot. De eerste Nederlandse
beurtstoomvaart was te vinden op
de grote rivieren in het zuidelijk
gedeelte van Nederland. Maar
ondanks dit bleken de beurtveren
op den duur toch niet meer in stand
te houden; er traden spanningen op
tussen de economische realiteit en
de rechtsvoorschriften m.b.t. de
beurtveren. Laatstgenoemden bleken
niet meer in staat het systeem van
beurtveren in stand te houden. De
problemen lagen vooral op het
terrein van de uitsluitende vaart dat
men steeds meer ging zien als in
strijd met het beginsel van vrijheid
van handel.
betekenis beurtvaart
De regelmatige vaart was dus een
van de principia van de beurtvaart
naast het om de beurt varen.
Het werd van een enorme betekenis
toen de koopman voor de ver
zending van zijn goed wel gebruik
kon maken van bijvoorbeeld een
geregelde dienst te water; ook de
verzender van een brief vond het
prettig te weten wanneer de bode
vertrok en aankwam; ook de rei
ziger vond het fijn te weten wan
neer er een wagen tussen twee
plaatsen reed. Bij marktschepen en
beurtveren lag het initiatief nu niet
meer bij de reiziger of verlader.
Men kon gebruik maken van sche
pen die op vaste tijden op vaste
trajekten voeren. De regelmatigheid
is bij de markt- en beurtschepen
voor het eerst verwerkelijkt. Dit
was het revolutionaire bij deze in
stelling dat invloed heeft gehad op
het gehele vervoerswezen van de
wereld (66).
Er ontstond door de beurtvaart een
zekere regelmaat. Het probleem dat
schepen soms wekenlang met een
lading bleven liggen omdat het
schip nog niet helemaal vol was,
met alle problemen vandien, werd
door de regelmatige vaart ook
opgelost.
Ook kwam het voor dat bij het
begin van het jaar bekend gemaakt
werd wanneer en welke schepen er
zouden afvaren. Handelaren konden
daar dan lang te voren rekening
mee houden (67).
De beurtvaart was goed voor de
handel maar zeker ook voor de
schippers; zij kregen er een redelijk
bestaan door (68). De vrije concur
rentie van de wilde vaart behoorde
bovendien tot het verleden. Het om
de beurt varen betekende orde, re
gelmaat en zekerheid voor de schip
pers. Met name de schip-persgilden
hebben veel daartoe bijgedragen.
Als men eens een kijkje neemt bij
de Theodorushaven is het wellicht
aardig de geschiedenis en de strijd
te overdenken die aan de huidige
bedrijvigheid vooraf gingen.
noten
Met bijzondere dank aan de heer R. van den
Bergh voor de aanvullingen voor deze
bijdrage vanuit gegevens uit de Ge
meentelijke Archiefdienst te Bergen op
Zoom.
(a) Speetjens B. Het nieuwe havencomplex
als hefboom voor economische groei. In:
Noord-Brabant. Havennummer. Tilburg.
1964. nr.3. pg. 161. Voor nadere informatie
over de in 1964 verwachte toekomst van de
haven voor Bergen op Zoom zie: Vianen E.
van. Havenstad aan de Oosterschelde. 1910-
1960-2010. In: Noord-Brabant.
Havennummer. Tilburg. 1964. nr.3.pg.187;
voor de relatie van de Bergen op Zoomse
haven met havenplannen elders in de
provincie zie: De havens en havenplannen
langs de Brabantse Noordrand. In: Noord-
Brabant. Havennummer. Tilburg. 1964.
nr.3.pg.l99.
(1) Guicciardini L. Beschrijvinghe van alle
de Nederlanden. 1612. pg.192.(2) Muller P.
Onze Gouden Eeuw. 1898. deel III. pg.242.
(3) Stadsarchief, Gemeente-archief Bergen
op Zoom (hierna afgekort als SA) 3000.
Additie tot de keure vanden schippersgilde
binnen deser stadt. d.d. oct. 1654.(37)(4)
Schevichaven H. Geschiedenis van een weg
en een vaart in Penschetsen uit Nijmegen 's
verleden, deel III. 1904. pg.6.(5) Fuchs J.
Beurt- en wagenveren. 1946. pg.72.(6)
Westermann J. De rekeningen van de
landsheerlijke riviertollen in Gelderland.
194/95. pg.XII.f79 Bettgenhauser R. Die
Mainz-Frankfurter Marktschiffahrt im
Mittelalter. 1896. pg.5 (8) Holleman F.
Rechtsgeschiedenis der heerlijke veren in
Holland. 1928. pg.4.(9) Christoforus Br.
Het wytvermaerde veer van Oudenbosch op
Dordt. De Ghulden Roos. 1942. pg,108.(/0)
Posthumus N. De geschiedenis van de
Leidsche lakenindustrie. 1939. deel III.
pg.831.(77) Aa A. van der. Aardrijkskundig
woordenboek der Nederlanden. Gorinchem.
839-1851. deel 12. pg. 262.(12) SA 3228.
1757.(13) SA 3230. 7 juni 1793 (14) SA
3218. 9 januari 1753.(15) SA 3225. (16)
SA 61. fol. 352-357.(77) Hollestelle C. De
geschiedenis der Thoolsche veren. Sinte
Geertruydtbronne. 1929. pg.5 .(18)
Rekeningen Hamaker I. pg. 217.
433.438. (19) De tol van Iersekeroord.
pg.184. (20) Handschriften. Inv. nr. 354 en
113.(21) Ambachtsheerlijkheid Bruinisse.
Inv.nr. 12. fol 311-312. afschrift 17e
eeuw. (22) Sandberg G. Overzetveren in
Zeeland Zevenhonderd jaar vervoer te
water. Middelburg. 1910.(23) Wagenaar J.
Amsterdam in zijner opkomst, aanwas,
geschiedenissen etc. deel II. 1788.
pg.509.(24) Bloemen J. De openbare
verpachting van het markktschip Venloo-
Mook in het jaar 1625. De Maasgouw.
1910. Algemeen Rijksarchief te 's
Gravenhage. Heren van Putten en Strijen.
Inv. nr. 65 cap. Zld (Liber D. 1351-54
Manboekvan Putten, fol 7 vso.(2d)
Algemeen Rijksarchief te 's Gravenhage.
Leenkamer. Inv. nr. 55 (Priv. j. 1404-06.
fol 66. vso. (27) De Tol van Iersekeroord.
Documenten en rekeningen. 1321-1572.
uitg. door W.Unger. Den Haag 1939. nr.
29. pg.l 84.(25) Van Borssele van
Brigdamme. Inv. nr. 3. fol. 24.(29) Alge
meen Rijksarchief 's Gravenhage. Inv. nr.
50 (1358-1391). Lib. III. Aelbrecht Cas
E.fol 56: 7 sept. 'Item Hannekijn Heijnric
Bastartssoen wort ghegheven 't veer
twisschen Reimerswaal ende Berghen op ten
Zoem tot sinen live inder manieren dat Jan
van Axel te hebben plachten.(30) Stad
Reimerswaal. Regest 51.(31) Sit ter W. de.
Een woord over beurtveerverdragen met
uitsluiting van de vrije vaart. In: Bijdragen
tot de kennis van het staats- provincie- en
gemeentebestuur van Nederland. 1866.
pg. 136.(32) Noordkerk a.w. deel IV.
pg.255.(33) SA 61. fol. 352-357.(34) SA
61. fol. 352-357.(36) Brugmans H.
Middelen van vervoer, z.j. pg. 14.(37)
Gemeente-archief Bergen op Zoom. fol: 182
Archief F.N. van Engelen van Strijen;
Inv.nr.635: Register met de keuren der
ambachten; fol. 182. Accoord ende verdrag
tusschen den schippers ambagte deser stad
ende Antheunien Hendrikse, schipper. (38)
fol. 184. Archief F.N. van Engelen van
Strijen. Inv.nr.635: Register met de keuren
der ambachten. 1 juni 1645.(39) SA 61. fol.
352-357.(40) SA 3002. Actum Bergen
opden Zoom desen 14 October 1745.(47)
SA 3220. (42) SA 61. fol. 352-357.(43)
Prefectuur, inv. nr.354 .(44) Christoforus
a.w. pg. 108.(45) Loon E. van. De trekschuit
in Stad en Lande. In: Groningsche
Volksalmanak. 1891. pg.68.(46) SA 3000
14 oct. 1723.(47) Noordkerk H. Handvesten
ofte privilegiën ende octryen mitsgaders
willekeuren, costuimen, ordonnantiën en
handelingen der stad Amstelredam. deel III.
1748-1778. pg. 1618.(48) Noordkerk a.w.
pg. 1547.(49) fol. 184. Archief F.N. van
Engelen van Strijen. Inv.nr.635: Register
De Waterschans nr. 4 1994
met de keuren der ambachten. 1 juni 1645.
(51) Noordkerk a.w. pg. 1508.(52) Keuren
Rotterdam.(50) SA 44. 24 aug. 1664.(53)
Rees O. van. Geschiedenis der staathuis-
kunde in Nederland tot het einde der
achttiende eeuw. Oorsprong en karakter van
de Nederlandsche nijverheidspolitiek. 1865.
deel I. pg.269.(54) Allan F. Geschiedenis en
beschrijving van Haarlem, van de vroegste
tijden tot op onze dagen, deel I. 1874.
pg,109.(55) Noordkerk a.w. deel III
pg. 1568.(56) Christoforus a.s. pg.129.(57)
SA 3220 april 1722. (58) Fuchs J. Strenge
straffen voor overtreders van tarieven.
1939. pg.261.(59) SA 61. fol. 352-357.(60)
SA 3225 11 maart 1730.(67) Dillen van J.
Bronnen tot de geschiedenis van het
bedrijfsleven en gildewezen van Amsterdam.
1929-1923. deel I.pg.l 165.Donath C. Van
trekschuit tot luchtschip. In Eigen Haard.
1902. pg.299. (62) Keuren Rotterdam a.w.
deel 111.(63) Wagenaar a.w. pg.502.(64)
Heel L. van. Verzekering van schippers
knechten. Nederlandsche Transportcourant.
17 april 1943. pg.6.(65) SA 3023. fol.
120v.(66) Sombart W. Der moderne
Kapitalismus. 1917 deel II. pg.353.(67)
Sombart a.w. pg.297.(6S) Kooy T. van de.
Holland 's stapelmarkt en haar verval. 1931
pg. 32.
(69) SA 5068. fo. 137. 30 oct. 1682.
Boekenhoek
J. Sinke. Kroniek van de Roovere,
's-Hertogenbosch 1993.
Het had al eerder moeten gebeuren.
Terwijl de Geschiedkundige Kring
zich druk maakt voor het behoud
van Kijk in de Pot en het herstel
van een van de bastions daar
bepleit, werd in Halsteren met grote
betrokkenheid en inzet aan een
publicatie gewerkt.
Onderwerp daarvan was het
voormalige fort de Roovere. De
auteur was er vooral op uit de ge
schiedenis van dit monument dich
ter bij iedere bezoeker te brengen,
in de overtuiging, dat kennis daar
van tot waardering, waardering tot
een aanvaardbaar behoud zou lei
den. In een fraai verzorgde uitgave
gaat hij terug in de tijd en beschrijft
hij de aanleiding tot de bouw van
de fortenlinie Moermont, Pinsen, de
Roovere, het beleg van Bergen op
Zoom door Spinola. Uitgebreid gaat
hij in op de kartografische weer
gave van de forten in de 17e en 18e
eeuw. De bebouwing van het fort
de Roovere en zijn bewoners krij
gen aandacht, waarna gedetailleerd
wordt stilgestaan bij de Oostenrijkse
successieoorlog met het beruchte
beleg van 1747 en de rol van fort
de Roovere hierin. Aan de hand van
de rapportage van de Zeeuw Jacob
van Eggers, die de inname van
Bergen op Zoom in 1747 mee
maakte als ingenieur en lui
tenant-Kolonel in Franse dienst,
volgt Sinke dan het 'Chapitre de
journal du Siège du Fort Rovers',
waarbij het voor de belangstellende
lezer mogelijk wordt gemaakt de
gebeurtenissen te volgen door de
projectie van de kaart van Van
Eggers op de indeling van de
bossen van het tegenwoordige Bui-
tenlust, waaraan een aantal oriën
tatiepunten zijn toegevoegd. Wat
hierna met de fortenlinie gebeurde
valt te lezen in enkele paragrafen
over de achteruitgang van de mili
taire betekenis van dergelijke verde
digingswerken. Volgt uiteindelijk
verkoop en afbraak van fort Moer
mont en, grenzend aan vruchtbare
polders boven Steenbergen, van fort
Henricus, de meest noordelijke post
van de fortenlinie. Wat bleef waren
Pinsen en de Roovere, verbonden
door de kaarsrechte Ligneweg. Sin
ke houdt een warm pleidooi voor
behoud van deze laatste resten in
een vorm, die de herkenbaarheid
ervan zal garanderen. Daar zal geld
voor nodig zijn maar vooral veel
waardering en respect voor dit
boeiend stuk verleden. Onzerzijds
alle waardering voor dit streven. U
kunt de Kroniek van de Roovere
aanschaffen bij Boekhandel Ver
meulen, Dorpsstraat 174 a, 4661
HV te Halsteren. Prijs: ƒ30.
N.G.
Alledaagse dingen. Nieuw
tijdschrift over volkscultuur, regio
nale geschiedenis, folklore en
volkskunst. Over de achtergronden
van het dagelijks leven, over de
herkomst van gewoonten en ge
bruiken, over het nut van tradities
en andere boeiende wetenswaar
digheden over 'alleman;' en 'alle
dag'. Nederlands Centrum voor
Volkscultuur. Lucasbolwerk 11.
3512 EH Utrecht.
Noord-Brabant in de Tweede
Wereldoorlog
Een gids voor bronnen literatuur.
De Tweede Wereldoorlog vormt
zonder twijfel de best gedo
cumenteerde en meest beschreven
periode uit de vaderlandse ge
schiedenis. Vijftig jaar na de oorlog
is de belangstelling van zowel
onderzoekers als van het publiek
nog altijd niet verflauwd.
Het zou echter een vergissing zijn
te menen dat alle aspecten van
bezetting en bevrijding nu wel
beschreven zijn. Ook en vooral in
Noord-Brabant wachten nog tal van
onderwerpen uit de geschiedenis
van de Tweede Wereldoorlog op
gedegen onderzoek.
De stichting Brabantse Regionale
Geschiedbeoefening (BRG) wil met
de uitgave van deze gids een aanzet
geven tot verder onderzoek naar de
geschiedenis van Noord-Brabant in
de jaren 1940-1945. Het litera
tuuroverzicht bevat talrijke voor
beelden van waardevolle onder
zoeken die inmiddels zijn verricht.
Maar het toont ook de leemten die
nog moeten worden opgevuld. Het
overzicht van archieven verwijst de
onderzoeker naar de bronnen die
hem daarbij ter beschikking staan.
Deze gids is bedoeld als een van de
bouwstenen voor het grote werk
waarop nog altijd wordt gewacht:
een geschiedenis van onze provincie
tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Samenstelling dr Ad van den Oord
(m.m.v. drs. G. Kuijpers en drs. J.
Brouwers); 176 p.; genaaid gebro
cheerd; ISBN 90-72526-28-7; prijs
f29,50 (excl. verzendkosten). Te
verkrijgen bij de stichting Brabantse
Regionale Geschiedbeoefening,
(BRG) Postbus 1104, 5200 BD
's-Hertogenbosch.
Huijbergen. Vijftig jaar na dato.
Jaarboek. Heemkunde Kring De
Wilhelmiet.
bibliografie Korneel Slootmans
Naar aanleiding van de 500e
sterfdag Jan II van Glymes ofwel
Jan Metten Lippen en met het oog
op de vervaardiging van een
bronzen 'kop' van oud-archivaris
Korneel Slootmans is een vernieuw
de bibliografie verschenen van de
boeken en artikelen die uit zijn
bedreven pen zijn gevloeid. De
bibliografie, samengesteld door
Monique Raats, wordt voorafgegaan
door een levensschets van deze
bijzondere Bergse archivaris en
publicist (1900-1992), opgetekend
door Willem van Ham. De
