t
60
61
De Waterschans nr. 2 1995
zich op ca. éénderde van de
bovenpunt. Dit kruis is afkomstig
van de spits van de Maagdkerktoren
aan de tegenovergelegen zijde van
de Grote Markt, waarop het vanaf
12 september, 1857 tot medio juni
1989 heeft gestaan.
Het kruis is in 1993/94 zonder
kosten gerestaureerd en bij de
Gertrudiskerk geplaatst. Dit ter
gelegenheid van het trekken van de
vijftigste Maria-Ommegang door de
straten van de Bergse binnenstad op
zondag 26 juni 1994.
Maagdkerk en toren met kruis.
Foto: 1979. Verzameling Gemeen
tearchief Bergen op Zoom.
Ontstaan in 1857
Het kruis, de bol en het voetstuk
daaronder zijn vervaardigd aan de
hand van 'het bestek voor de
werkzaamheden en leverancies tot
den opbouw van eene spits op den
toren van de kerk'.
Dat bestek werd vastgesteld op 18
april 1857 door het Roomsch
Katholijk parochiaal kerkbestuur
der Heilige Maagd Maria te Bergen
op Zoom. Op basis van dit bestek
werden op 5 mei 1857 de werk
zaamheden aanbesteed.
Het smidswerk aan het kruis en zo
goed als zeker ook het zinkwerk
aan de bol en het voetstuk eronder
werden uitgevoerd door Cornelis
Geers, meestersmid en loodgieter te
Bergen op Zoom.
Volgens het bestek moesten de bol
en het loofwerk onder het grote
kruis op de spits in zink no. 16 (dat
is met een dikte van 1,08 mm)
worden vervaardigd en moest voor
het grote kruis, in totaal 220 kilo,
geslagen (dat is met de hand
gesmeed) ijzer worden gebezigd.
Het geheel moest worden ge
realiseerd naar plannen of
instructies van de Brusselse
architect A.J. Cels.
Kruis, bol en voetstuk werden
verguld met bladgoud door den
heer Hoffmann, meester vergulder.
Op 12 september 1857 bericht de
opzichter J.B. Braekman uit Brussel
dat de werkzaamheden aan den
toren zover zijn gevorderd dat het
kruis op den spits kan worden
geplaatst.
Besloten werd toen om te dier
gelegenheid en na volbrachte plaat
sing op zondagavond 13 dezer de
werklieden te onthalen op 'brood
met vleesch en bier', waaruit valt te
leren dat die plaatsing ook op de
12e, de zaterdag, moet hebben
plaatsgevonden. Door allerlei ver
wikkelingen werden de werk
zaamheden aan de toren echter niet
volgens bestek voor of op 25
september 1857 maar pas op 5 juni
1858 voltooid.
Het verwijderen van kruis, bol en
voetstuk
Het Maagdkerkgebouw is in april
1987 voor de eredienst gesloten en
in eigendom overgedragen aan de
gemeente Bergen op Zoom.
Reeds daarvoor was begonnen om
inventarisonderdelen die nodig wa
ren in verband met het nieuwe
gebruik van de Gertrudis als
centrumkerk daar naartoe over te
brengen. Die bezigheden werden
medio 1988 afgerond.
In de tweede helft van dat jaar is
vervolgens de resterende kerkin-
ventaris, waarvoor geen directe
bestemming bestond, gedemonteerd,
afgevoerd en opgeslagen. Dat is
gebeurd door de spontane inzet van
vrijwilligers en voorzover een en
ander met klein gereedschap en
materieel mogelijk en bereikbaar
was.
Tenslotte bleven over: de drie
luidklokken uit 1947, het torenuur
werk anno 1923 en het torenkruis
waarover dit opstel gaat.
Deze relicten waren in het kader
van de funktiewijziging van het
kerkgebouw en de toren waartoe
intussen besloten was, te weten van
kerk naar schouwburg, niet te
handhaven en in de Gertrudiskerk
niet toepasbaar.
In weerwil van het advies van de
Rijksdienst voor de Monumenten
zorg om met name het kruis op de
toren te handhaven wilde de
architect, door het te verwijderen,
het monument ontkerkelijken.
Klokken, uurwerk en kruis zijn
daarom tijdens de restauratie en de
veranderingswerkzaamheden die in
1989/90 aan kerkgebouw en toren
plaatsvonden, in juni 1989 alsnog
verwijderd.
Dat geschiedde belangeloos door
vakmensen met behulp van
aanwezig grootmaterieel en middels
sponsering. In dit verband mogen
worden vermeld: Aannemings
bedrijf A. de Kok BV, Kees Kil,
Installatiegroep van Buuren-van
Swaay, Wim de Vos, Meeüs Trans
port BV en Am van der Vorst.
Het kruis was met de aan de
onderzijde aangewelde (dat is in het
vuur tot een geheel samengesmeed)
vier strippen of veren, over de taps
toelopende torenspits geschoven en
daarop met behulp van drie ijzeren
banden vastgeklemd rondom de ko
ningstijl van de spitsconstructie.
Overigens een oude en veel
toegepaste, goede constructie.
De veren en banden werden door
de zinken bol en het voetstuk
grotendeels aan het oog onttrokken.
De vrij lange veren staken een stuk
onder het voetstuk uit. Twee
afgaande leidingen van de
bliksembeveiligingsinstallatie waren
eraan bevestigd.
Bol en voetstuk zijn eerst van
elkaar losgemaakt. Vervolgens
werden de klembanden losgeklopt
en omhoog geschoven waardoor de
vier veren onder het kruis los
konden komen van de achtkantige
torenspits. Daarna is het kruis met
bol en voetstuk hangend in een
strop met behulp van een hijskraan
van de toren gelicht en neergelegd
in de tuin aan de zuidzijde van de
St. Gertrudiskerk in afwachting van
een noodzakelijke restauratie, die
pas in de zomer van 1993 werd
begonnen.
De Waterschans nr. 2 1995
Met een herbestemming, laat staan
met de mogelijke kosten voor een
restauratie, was echter nergens
rekening gehouden.
Technische details
De kem van het kruis bestaat uit
ijzer van 5x5 cm, dat op de
kruising op de halve dikte in elkaar
is geschoven en met een klinknagel
is verbonden. De staven zijn boven
aan en op de zij-einden gesplitst en
samen met de aanliggende krullen
zijn ze in de vorm van een Franse
lelie uitgewerkt.
Tegen de acht zijkanten van de kem
is ijzer van 1,5x4 cm bevestigd met
behulp van klinknagels en middels
wellen. Die strippen zijn op alle
einden omgekruld. De ijzeren on
derdelen worden op vijf plaatsen
extra bijeengehouden door banden
van gietijzer die eromheen zijn
gekrompen. Op zich merkwaardig:
de toepassing van dit materiaal in
dit kader.
De krullen in de kruising worden
gescheiden door diagonaal toege
paste korte staafjes van 2 x 2 cm
die op de einden zijn afgewerkt in
de vorm van een diamantkop. Het
in de hoeken van de kruising
samenkomende ijzer is evenwichtig,
vloeiend en goed vormgegeven.
Het gehele kruis was, toen het
verwijderd werd, zwart geschilderd
doch bij fragmentarisch onderzoek
werden onder de zwarte verf res
tanten bladgoud aangetroffen. Door
de besteksomschrijving uit 1857 en
gezien de nog bestaande opme-
tingsstaat van het verguldsel aan
kruis bol voetstuk d.d. 2
september 1857, en vanwege de on
der het zwart aangetroffen blad
goudrestanten moet de zwarte verf
laag aangebracht zijn tijdens een
later uitgevoerde onderhoudsschil-
derbeurt aan de toren.
De holle bol onder het kruis was
vervaardigd uit bladzink. Grootste
horizontale diameter 70 cm en
grootste hoogte 60 cm. In het mid
den was de bol horizontaal
uitgewerkt met een geprofileerde
band van 8 cm breed.
Het is één van de drie afzonderlijk
gemaakte onderdelen die onderling
aan elkaar zijn gesoldeerd en te-
samen de bol vormen.
De gehele bol was, toen hij van de
torenspits werd verwijderd, blauw
geschilderd. Onder die verflaag
bevonden zich, zo werd toen
vastgesteld, restanten van blad
goudverguldsel.
Het ronde holle voetstuk onder de
bol was eveneens uit bladzink
gemaakt. Grootste horizontale dia
meter 70 cm en grootste hoogte 70
cm. Het voetstuk was opgebouwd
uit verschillende op elkaar aan
sluitende geprofileerde zinken
stroken die aan elkaar waren gesol
deerd. Het voetstuk was geheel licht
blauwgrijs geschilderd met uit
zondering van de platte band van
het peerkraalprofiel die in een
bruinrode kleur was afgewerkt.
Onder de vermelde verflagen werd
niet direct bladgoud aangetroffen
maar wel meerdere lagen van een
lichte zandsteenkleur.
Of herinnerde één van die lagen
wellicht aan de oorspronkelijke
doch vervaagde bladgoudafwer
king?
Bol en voetstuk waren aan elkaar
verbonden door middel van drie
vertikaal gecentreerde staven die op
de einden voorzien waren van draad
en moeren.
Bol en voetstuk vormden als het
ware de versierende overgang van
de toren naar het kruis.
Door het verblijf van vele jaren
hoog in de lucht in weer en wind
verkeerde het zink in zeer slechte
staat, het was verweerd en er waren
gaten in bol en voetstuk ontstaan.
Overigens waren de bol en het
voetstuk niet de enige ornamenten
van de torenspits die van bladzink
waren gemaakt.
Met uitzondering van de natuur-
leibedekking was de gehele uit
monstering van de spits namelijk
uitgevoerd in dat materiaal en in
kleuren geschilderd.
Opgemerkt wordt hierbij dat toe
passing van het materiaal zink in
het midden van de vorige eeuw ook
in de architektuur-ornamentiek heel
gebruikelijk was.
Vernieuwen van bol en voetstuk
Omdat de torenspits met de nieuwe
funktiebestemming van het gebouw
wel zonder kruis maar niet zonder
bekroning kon blijven en omdat de
oude zinken bol en het voetstuk
niet meer waren te restaureren, is in
1989 op de toren een copie van de
oude bekroning aangebracht.
De profilering is niet met de hand
'gezet' zoals destijds maar is
'geforceerd gevormd' zoals dat heet.
De afmetingen, profielen en be-
vestigingskonstruktie zijn zoveel als
DE MAAGD
Stadsschouwburg 'De Maagd' met
toren zonder kruis. Foto: 1990.
Verzameling Gemeente-archief Ber
gen op Zoom.
mogelijk was aangehouden.
De bol werd ook nu weer met
bladgoud verguld maar het voetstuk
is geschilderd, in nieuw bepaalde
kleuren, te weten licht- en donker
blauw.
Restauratie en plaatsing van het
kruis
Hoewel tussen Wim de Vos en
schrijver dezes meerdere keren
werd gesproken over het feit dat het
kruis niet zonder meer in de tuin
van de Gertrudiskerk moest en kon
blijven liggen, duurde het tot
september 1993 vooraleer georga
niseerd aktie tot restauratie werd
ondernomen.
Het werd een aktiviteit waaraan
allen die daarvoor werden benaderd
spontaan en pro deo hun mede
werking hebben gegeven.
Het smidswerk werd verzorgd door
Janus van Geel, een telg uit de
bekende smedenfamilie die eertijds
haar domicilie had aan het Beurs
plein op de hoek met de Moere-
grebstraat.
