70
71
De Waterschans nr. 2 1995
Bergen een van de vele conflicten
betrof uit de Oostenrijkse successie
oorlog (1740 -1748). Een tijd waar
in de ideeën van de 'Verlichting'
langzamerhand ook doordrongen tot
de lagere regionen van de Europese
volkeren. Despoten waren er nog te
over, hoewel een aantal (soms
noodgedwongen) in meerdere of
mindere mate als 'verlicht' de ge
schiedenis zijn ingegaan.
Mijn Nederlandse bronnen (korte
samenvatting)
De oorlog zelf bleek, uit geschied
kundig oogpunt, een hoogst interes
sante maar zeer gecompliceerde.
Het ging daarbij niet alleen om de
machtsstrijd tussen Oostenrijk en
Pruisen om de macht in Mid
den-Europa, maar ook om de hege
monie van Engeland of Frankrijk in
de wereldeconomie. Deze twee
hoofdconflicten werden om een
tweetal redenen in een oorlog uit
gevochten omdat: a. Engeland zich
met Oostenrijk verbond, o.m. om
Hannover te beschermen tegen
Pruisen (het koningshuis Hannover
regeerde immers in Engeland). Ook
de bedreiging van de Oostenrijkse
Nederlanden (met Antwerpen) door
Frankrijk was voor Engeland een
minder prettig idee; b. Frankrijk op
haar beurt geen sterk bedreigend
Habsburgs Rijk naast zich wenste
en zich derhalve met Pruisen ver
bond. Tenslotte zij nog vermeld dat
zich in die oorlog nog meer con
flicten hebben voorgedaan waarbij
ook andere hierboven niet ge
noemde Europese landen waren
betrokken; voor dit verhaal laat ik
deze voor wat ze zijn. Sommige
historici beweren zelfs dat het hier
de allereerste wereldoorlog betrof.
Een opmerkelijke en best verde
digbare stelling die mijn 'reisje naar
het verleden' veranderde in een in
teressante wereldreis waarover heel
veel te vertellen zou zijn. Van
zelfsprekend laat ik dat achterwege,
het gaat hier immers om de prent.
Gewapend met kennis terug naar de
gravure
Het wordt tijd om de 'geschie-
denishelicopter' wat lager te laten
vliegen; we gaan ons in tijd en
ruimte beperken en ons bepalen tot
wat er zo al gebeurd is rondom
1747 en in het bijzonder met de bij
dit conflict betrokken partijen
Frankrijk, Engeland en de Re
publiek. Ik beperk mij tot de uitleg
van de diverse delen van de prent,
waarbij ik, waar ik dat nodig acht,
zal uitweiden over de toenmalige
(inter)nationale politiek van de
hierboven genoemde landen.
Het middengedeelte
Duidelijk is dat de tekenaar niet de
moeite heeft genomen om de stad te
doen gelijken. De naar buiten
lopende vestingmuur die abrupt ein
digt met een torentje, doet wellicht
even denken aan de lunetten Kijk in
de Pot, Razand en Camus. Zou de
tekenaar misschien wel bekend zijn
met het feit dat de kolonel Graaf
van Rechteren met zijn 273 mannen
het gevecht daar zelfs volhield toen
de Fransen de stad al in handen
hadden De verdedigers staan nog
rustig bij hun vurende kanonnen en
een van hen bedreigt de vijand met
de krijgshaftige kreet 'Dunder
Blicksom' (steenkolen-Hollands
dus). Rechts tegen de vestingmuur
aan zien wij, uitgaande van de ge
slaakte kreten, in paniek vluchtende
verdedigers (den Dible, 'de French',
etc.). Een van hen lijkt kennelijk de
tijd niet gehad te hebben om zijn
broek aan te trekken en draagt deze
met gestrekte armen voor zich uit.
Geen beste beurt van de verdedigers
dus in de Engelse visie. De nog
resterende lichte gelijkenis met de
werkelijkheid vervalt echter totaal
als wij de aanvalsrichting van de
Franse cavalerie en infanterie aan
schouwen: zij lijken vanuit de 20e
eeuwse Bergse Plaat te komen
De vanuit de gelederen van de in
fanterie komende kreet 'None far of
Maiden Head' wijst op hun doel: op
naar de Maagd. Ze wilden dus de
vesting (bijgenaamd 'La Pucelle')
innemen.
De ruitercommandant slaakt een
historisch behartenswaardige kreet:
'Give them good Culloden Quar
ters'. Ik kom daarop bij de be
handeling van het rechter bovenste
medaillon terug (ook daar wordt
immers gerefereerd aan 'Culloden
Muir'). Mijn (enige) Engelse bron
maakt geen melding van het Franse
geheime wapen rechts onderaan: het
afschieten van tot de tanden be
wapende krijgers over de vesting
muren. Voorlopers van de 20e
eeuwse parachutisten, bezig met de
verticale omvatting?
Om een drietal redenen kom ik
later terug op de twee figuurtjes
links onderaan omdat naar mijn
mening: 1. deze de crux weergeven
van de Engels-Hollandse politieke
verhoudingen direct na de val van
Bergen op Zoom, wat bij vriend en
vijand diepe indruk heeft gemaakt.
2. het linker figuurtje zo duidelijk
is getekend dat Engelse tijdgenoten
hem bijna moeten herkennen (in
tegenstelling tot alle andere pop
petjes) 3. de in mijn (enige) Engel
se bron vermelde verklaring mij
niet overtuigen kan. Uiteraard krijgt
het British Museum daarover van
mij een briefje. Wie is immers
feilloos op deze aarde?
Het linker bovenste medaillon
Hierover bestaat geen verschil van
mening: de 'League from Prussia'
(Verdrag met Pruissen) ligt op tafel
en dat kan dus alleen maar bij (de
absolute vorst) Lodewijk XV zijn.
Het staande figuurtje belooft aan de
(zittende) koning: 'I hope Sire, you
find my Words True depend on the
Whole at ye time I promise'd' en is
dus de generaal von Löwenthal.
Mijn Engelse bron vult aan dat hij
de koning beloofde Bergen op
Zoom in te nemen op 25 Augustus,
St.Lodewijksdag. Dat is hem, on
danks verwoede bombardementen
en aanvallen (met zeer veel on
nodige slachtoffers aan eigen zijde)
echter pas op 16 september gelukt.
De koning antwoordt (vrij ver
taald): 'Ik krijg de stad en jij de
maarschalksrang'. Aldus geschiedde.
Let op de grappige woordspeling
martial-marshal.
De Engelsen vonden Von Löwen
thal vanwege dit eclatante succes
kennelijk een 'martiale maarschalk'.
Het rechter bovenste medaillon
De trompetter komt de val van
Bergen op Zoom melden. De parti
tuur van 'Droevig nieuws 2x' komt
als militair trompettersignaal niet
voor maar is wel grappig gevonden.
De ontvanger van het bericht lijkt
daardoor beducht voor het oordeel
van zijn vader: 'Barst, wat zal mijn
vader daarvan zeggen'. Het
De Waterschans nr. 2 1995
verlossende woord komt vanuit zijn
commandoposttent: 'Ah Sir! this is
not Culloden'. De hoofdpersoon
(met zwaard in de hand) kan niet
anders zijn dan de overwinnaar van
'Culloden Muir', de Hertog van
Cumberland, die de tweede zoon
bleek te zijn van de regerende
Engelse koning George II van het
huis Hannover. Dit vereist een
toelichting. In 1645 ondernamen
Schotse edellieden een gewapende
actie tegen de Engelse regering
voor (meer) onafhankelijkheid.
'Bonnie Prince Charley', telg uit het
afgezette katholieke huis Stuart,
leidde deze actie met als (eigen)
doel het huis Hannover te verjagen.
Ze kregen niet onaanzienlijke troe-
pensteun vanuit Frankrijk (van de
katholieke Lodewijk XV). De op
mars naar Londen leek aanvanke
lijk te slagen maar de Hertog van
Cumberland dreef deze Schots-
Franse legermacht terug en won de
beslissende slag in 1746 bij
Culloden Muir bij Inverness). De
overwinnaars hebben zich daarna
schuldig gemaakt aan de meest
afschuwelijke moordpartijen. De
opbeurende woorden vanuit de tent
geven dus niet alleen aan dat hij de
redder van Engeland was en van
zijn vader niets te vrezen had, maar
ook dat de val van Bergen op Zoom
voor bondgenoot Engeland maar
van betrekkelijke betekenis was. Op
het ogenblik van de val van de stad
was deze hertog echter opper
bevelhebber van de Oostenrijks
Engelse-Nederlandse troepenmacht
die in het huidige Noord-Brabant de
aanvallende Fransen zouden moeten
tegenhouden. Vanuit Republikeins
(Hollands) standpunt gezien een
weinig geruststellende opmerking
dus.
Terzijde wordt nog opgemerkt dat
erfstadhouder Willem IV, die in juli
1747 aan de macht kwam in de
Republiek, getrouwd was met Prin
ses Anna van ITannover, een
dochter van koning George II. Prins
Willem IV was dus de zwager van
de Hertog van Cumberland.
Tenslotte nog de hartstochtelijke
uitroep van de ruitercommandant op
het middengedeelte: 'Give them
good Culloden Quarters' ('Maak ze
af, zoals bij Culloden'). Volgens
mijn Engelse bron zou dit een
Schotse cavalerie-officier zijn die
onder de Franse bevelhebber diende
en nu wraak wilde nemen voor het
geen de Engelsen (als bondgenoot
van de Republiek) hen bij Culloden
Muir hadden aangedaan. Mijn Ne
derlandse bronnen spreken bij dit
beleg alleen maar over Franse te
genstanders (zonder Schotse
bondgenoten).
Het medaillon linksonder
De betekenis van de documenten op
de tafel was door mij niet thuis te
brengen. Ook de Engelse bron
vermeldt daarover niets. Wellicht
verschilt om die reden de Engelse
verklaring met die van mij. De
zittende (hoofd)persoon zou volgens
de Engelse bron Koning George II
zijn, omringd met jaknikkers en
hielenlikkers: de wimpeltjes be
vatten nietszeggende of vrij
blijvende teksten. Hij zou zijn
geliefde scheldwoord 'Hounsfoot'
uitroepen en zijn hoed wegtrappen
als hij een boze bui had. Naast hem
de ingedutte Brittannia. Het waarom
van die inactieve houding werd niet
vermeld. Het komt mij voor dat een
Engelse koning op een Engelse
spotprent weliswaar mogelijk is
maar toch minder waarschijnlijk.
Hoewel het huis Hannover aan
vankelijk een vreemde eend in de
Engelse bijt was, was het te danken
aan de lankmoedige en soepele hou
ding van de koningen zelf die de
Engelsen langzamerhand aan de
situatie hebben doen wennen.
Totaal onbekend met 's konings
slechte gewoontes heeft de mening
bij mij postgevat dat het hier de
luitenant-generaal Baron von Cron-
ström (van origine een Zweed)
betreft, die door stadhouder Prins
Willem IV persoonlijk was over
gehaald om op 86-jarige leeftijd het
commando over Bergen op Zoom
op zich te nemen. Nadat hij een
maal zijn lichamelijke gebreken had
vermeld als reden van zijn wei
gering zweeg hij bij herhaald aan
dringen en vertrok als goed militair
per schip naar Bergen. Een van de
vele blunders die Willem IV maak
te. Dat niet de hoogste maar wel de
oudste op een mooie stoel zit, vind
ik wel begrijpelijk. Dat ook hier de
beste (Haagse) stuurlui aan wal
stonden, leek mij zonder meer
aannemelijk. De naast zijn stoel
ineengezakte krijger heb ik uit
gemaakt voor een vermoeide oude
soldaat uit de vorige eeuw als
oppasser om aan te tonen dat Von
Cronström beslist niet als een kloek
en besluitvaardig soldaat moest
worden gezien. Kortom, onze
kerheid totdat de documenten op
tafel ooit meer licht op de situatie
zullen werpen.
Het medaillon rechts onder
De Nederlanse bronnen bleken hier
bij volledig overeen te komen met
de Engelse beschrijving: Stadhouder
Willem IV is gezeten op de stoel
met de hoge leuning en slaakt vol
zelfmedelijden de kreet: 'It's a sad
beginning for me'. Per slot was hij
in juli 1747 erfstadhouder geworden
terwijl het drama Bergen op Zoom
zich in september afspeelde. Drie
van de hem omringende figuurtjes
maken opmerkingen over geld:
'Louis d'Or, Spanish Pistoles en
English Guineas'. De geruchten dat
de verdedigers omgekocht zouden
zijn waren in die tijd uiterst hard
nekkig maar zijn nooit bewezen.
Een ander figuurtje roept 'Damn the
Queen of H-g-y' (Hungary). ('Ver
vloekt de Koningin van Hongarije').
Koningin Maria Theresia van het
huis Habsburg was immers heer
seres over de Oostenrijkse Neder
landen, die in de jaren 1745-1747
zonder al te veel strijd in Franse
handen waren gevallen. Ik breng
daarbij nog in herimiering dat de
geallieerde troepen van Oostenrijk
en de Republiek de Engelse steun
moesten ontberen in de jaren 1745
en '46, in verband met de
Frans-Schotse dreiging in eigen
land (Culloden Muir). Engeland en
de Republiek waren daarmee hun
bufferzone met Frankrijk kwijt. Het
uiterst rechtse figuurtje voegt daar
aan (vrij vertaald) toe: 'En ook
jullie Engelsen (vervloekt) door je
in de ruzie te mengen.' Zeer tot
ergernis van Prins Willem IV heeft
de Engelse regering er bij hem na
melijk op aangedrongen von Cron
ström voor de krijgsraad te dagen.
Dat is evenwel niet gebeurd. Toch
heeft de stokoude generaal erop
aangedrongen om een verklaring af
te leggen voor een commissie be
staande uit generaals. Dit heeft in
