P^-M
L*t££; ~rSL,-'
V <-»<, f~ *~H1- -■Ay ■f]XTi *7
Ku,, -£--<-jt^ - £*~r-f'F JfT?
A .1-- -hr^f~Z t&J fo*+™ #- pr*>-^~° "fy
»~J U>4 Ui PrU.hvt>*4—)n^>~fo "J- {°"i~ t""~ L
^fhni s^t&A, ~~w
4_<" q£cwJ Q^c&pxjh aW1»^
r^~r, cv a?
(fcrcuY;
44
45
De Waterschans nr. 2 1995
\{~i St 4-9nt-fJ CjnJ-'Ïlyffrd7)>*tr6»
'<ryi*J fi*. u»^, D JfrvfM<,77-
cl drvlrF, CT«W^C ~~c^ f""*™
Signatuur van Gerard Houckgeest onder het testament van de Franse ruiter
L. Payot, 3 oktober 1653. Houckgeest woonde toen reeds in Bergen op Zoom
(Foto: GAB).
stukken in hun collectie hadden (5).
Zo vinden we in de in 1649
opgemaakte inventaris van de
Engelse koning Karei I maar liefst
vier verschillende werken van
Houckgeest vermeld staan. Het tot
nu toe vroegst gedateerde werk van
deze schilder, uit 1635, bevindt zich
nog altijd in de verzameling van de
Engelse koningin. Een gezicht in de
Sint Gertrudiskerk te Bergen op
Zoom, door Houckgeest gemaakt in
1655, was vermoedelijk in 1690 al
in het bezit van de Deense koning
Christiaan V.
De vroegst bekende 17e eeuwse
architectuurschilder uit de Noorde
lijke Nederlanden was Barthold
(Bartholomeus) van Bassen. Bredius
veronderstelde dat Gerard Houck
geest een leerling van hem was. In
ieder geval heeft Van Bassen een
ontwerp gemaakt van een prent, die
door Houckgeest werd gegraveerd
(6).
Schuine doorkijk
Tot 1650 schilderde Gerard
Houckgeest uitsluitend gefanta
seerde interieurs. In 1650 schiep hij
van de een op andere dag, als ware
uit het niets, een geheel ander
kerkinterieur, waarin men ineens
schuin door de kerk keek. Pieter
Saenredam was tot dan toe de enige
schilder die werkelijk bestaande
kerkinterieurs weergaf in zijn
schilderijen. Daarbij had hij er
steeds voor gekozen om precies in
de lengte- of breedte-as van de kerk
te gaan staan, zodat men of parallel
aan de kerkmuur de diepte in keek,
of dwars op de zijmuur. De Delftse
meesters, waaronder ook Gerard
Houckgeest, kozen echter plotseling
voor een schuine doorkijk. Er is
lang gestreden over de vraag wie
nu de eerste kunstenaar was die met
dergelijke gezichten in de kerk is
begonnen, maar het is nu zo
langzamerhand duidelijk geworden,
dat dit Houckgeest is geweest (7).
Helena van Cromstrijen
Gerard Houckgeest werd omstreeks
1600 in 's-Gravenhage geboren. Hij
was een van de vele kinderen van
lakenkoopman Joris Ottensz
Houckgeest en Josina van Ghij-
belant (8). Zijn oom Joachim
Ottensz Houckgeest was eveneens
schilder. In 1625, het jaar waarin
zijn vader overleed, werd hij lid
van het St. Lucasgilde in Den
Haag. Tien jaar later komen we
hem tegen in Delft, waar 'de
eersame Gerrit Houckgeest en
de achtbare Helena van Crom
strijen, beijde wonende tot Delft',
op 17 maart 1635 huwelijkse
voorwaarden maakten (9). In Delft
maakte Gerard ook zijn testament:
op zaterdagavond 22 maart 1636
'compareerden Gerart Houckgeest
ende jonckvr. Helena van
Cromstrijen, echtelieden, wonende
binnen deser stadt Delft aan de
Voorstraat, beijde clouck ende
gesont Houckgeest benoemde
Helena tot universeel erfgename
(10). Helena van Cromstrijen was
een dochter van Maarten Crom-
strien, heer van Cromstrijen, in zijn
leven secretaris van Zierikzee en
advocaat te 's-Gravenhage, en diens
tweede vrouw Anna de Stoppelaer,
geboren te Gent (11). Gerard
Houckgeest was de tweede man van
Helena. Daarvoor was zij getrouwd
met Rogier van Reijnegom,
drossaard van de eilanden Terschel
ling en Griend (12). Op 22 juli
1639 liet Houckgeest zich in Delft
inschrijven als lid van het plaatse
lijke St.Lucas Gilde (13). Een jaar
later, in 1640, vinden we hem
vermeld als tekenaar van patronen
voor de nieuwe wandtapijten voor
de Statenzaal (14). Houckgeest
schijnt zich in Delft niet alleen
bezig te hebben gehouden met het
vervaardigen van architectuurstuk
ken, maar ook met het brouwen van
De Waterschans nr. 2 1995
bier. Dat blijkt uit een rekest van
Joris Houckgeest, die voor zijn
vertrek naar Oost-Indië, op 23
december 1644 machtiging verleen
de aan zijn broer Gerard 'wonende
binnen Delft in de Brouwerij de
Clauw' (15).
In mei 1651 treffen we schilder
Houckgeest aan als inwoner van
Steenbergen (16). Houckgeest ken
de deze plaats al langer. Bartha
Elisabeth van Cromstrijen, een
zuster van zijn vrouw Helena, was
getrouwd met Aelbrecht Jacobssen
van der Haven, in zijn leven
burgemeester van Steenbergen (17).
In dit West-Brabantse stadje kocht
Houckgeest in 1651 het huis De
Gulden Leeuw, gelegen in de Dam
straat (18).
Naar Bergen op Zoom
'Present Sr. Gerard Houckgeest,
bourgeois icy demeurants, comme
tesmoigns...'. Deze aantekening in
het testament van de Franse ruiter
Lovijs Payot, opgemaakt in diens
huis in de Blauwehandstraat op 3
October 1653, is de vroegste
verwijzing naar Gerards aanwezig
heid in Bergen op Zoom (19).
Houckgeest woonde toen eveneens
in de Blauwehandstraat, zoals blijkt
uit het relaas van twee militairen
die getuige waren geweest van de
ruzie tussen Martij ne, de dienstmeid
van Gerard Houckgeest, en Janne-
ken Ralle, de dochter van wijlen
Theodoras Ralle. Aanleiding was
het vegen van de straat. Beide
getuigen hadden, toen zij voor het
huis van mevrouw Valck in de
Blauwehandstraat stonden, Martijne
tegen Janneken horen schelden 'dat
sij was van hapscheers volck'. Wat
Janneken terugriep, hadden de
getuigen niet kunnen verstaan. Wèl
het antwoord van Martijne, die met
haar handen in de zij, in de
deuropening van Janneken Ralle,
had geroepen: 'Dat sijn hoeren, die
haer op haer gadt laeten geesselen'
(20). Beide partijen sloten enkele
dagen later vrede met elkaar.
Houckgeest merkte op: 'Wij sijn
goede gebuijren geweest, ende
moeten goede gebuijren blijven'
(21). De familie Houckgeest had
echter haar langste tijd in de
Blauwehandstraat gewoond.
Op 6 maart 1654 kocht Gerard
Het door Houckgeest in 1655 vervaardigde schilderij van de Grote of
St-Gertrudiskerk te Bergen op Zoom hangt nu in het 'Statens Museum for
Kunst' te Kopenhagen (Foto: M. Borghouts, Bergen op Zoom).
Houckgeest, 'woonende alhier', het
pand de Grote Valk, gelegen aan de
Grote Markt (nr. 26). Het huis, met
de hof en de verdere opstallen,
reikte aan de achterzijde tot aan de
Potterstraat. Aan de zuidzijde
grensde het aan het huis de Roscam
en aan de noordzijde aan het huis
Sinte Geertraid (22). Daarenboven
kocht Houckgeest op 8 december
1656 nog het huis het Hof van Lier,
gelegen op de hoek van de
Schoolstraat en de Huijbergsestraat,
nu Kerkstraat 18 (23).
Grote Kerk
Het Bergse archief geeft over zijn
activiteiten als schilder geen enkele
informatie. Toch maakte Houck
geest tenminste twee afbeeldingen
van het interieur van de Grote
Kerk. In 1655 het al eerder
genoemde schilderij dat vanwege
zijn vrijwel symmetrische compo
sitie wat traditioneel aandoet en in
1656 een weergave van het koor
van de Grote Kerk, gezien vanuit
de zuidelijke zijbeuk (24). Het kan
zijn dat de schilder zich meer en
meer is gaan toeleggen op het
beheer van zijn bezittingen en
steeds minder op het hanteren van
zijn penseel. Nergens in de
aangetroffen archiefstukken laat hij
zich voorstaan op zijn kunstzinnige
arbeid. Dit in tegenstelling tot
bijvoorbeeld Dirck van Delen, ook
een architectuurschilder, die in juni
1660 Bergen op Zoom bezocht.
Van Delen wordt in een notariële
akte 'constrijcke schilder' genoemd.
In dezelfde akte treffen we ook de
