Rails in en rond Bergen op Zoom (III)
92
93
De Waterschans nr. 3 1995
want eens, het was in de jaren
1860, had hij op de fabriek een
ongeluk gehad. Een zware ijzeren
balk was op zijn voet terecht
gekomen. Ze hebben hem naar huis
moeten brengen en dat zal wel op
'de douwkar' gebeurd zijn naar ik
aanneem. Het werd een langdurige
geschiedenis met die voet. Hij heeft
weken thuis gezeten met zijn been
op een stoel. De inkomsten bleven
uit want bij ziekte werd er niet
uitbetaald. De spaarcentjes waren
gauw verdwenen en om aan de kost
te komen moesten verschillende
spulletjes verkocht worden. Eens
kwam zijn vrouw op straat de
fabrieksdirecteur tegen en die vroeg
haar belangstellend hoe het met
Kasper ging want hij werd erg
gemist op de fabriek. 'Meneer, het
gaat erg langzaam en het duurt nog
wel een paar weken alvorens hij
mag gaan werken. Het is heel erg
voor hem want hij is geen
thuiszitter maar voor ons valt het
ook niet mee want de spaarcentjes
raken op en het leven moet toch
doorgaan'. Maar vrouw, ik wist dat
niet, maar we gaan daar iets aan
doen. Kom elke zaterdag even op
de fabriek dan krijg je een
rijksdaalder'. Toen Kasper weer aan
het werk ging werd er elke week
wel een rijksdaalder op zijn loon
ingehouden!
We bevinden ons nog even op het
feest waar het 50-jarig jubileum van
Kasper zo uitbundig werd gevierd
maar waar het einde naderde.
Er werd een kort dankwoord
gesproken door de oudste zoon van
de jubilaris en dat is juist de
persoon voor wie de oorkonde
gemaakt werd. Ook hij heeft eens
zijn gouden jubileum op dit bedrijf
mogen vieren en dat was in 1924.
Over dat feest is een aardig boekje
uitgegeven voorzien van feestelijk
fotomateriaal. Het werkje bevat
hoofdzakelijk een letterlijke weer
gave van de vele gehouden toespra
ken. Sprekers waren de beide
directeuren, burgemeester Hulshof,
de heer Deken en nog heel wat
anderen. De jubilaris is hierbij zelfs
geridderd. Het feest vond plaats in
Thalia waar 's middags een koffie
maaltijd gegeven werd voor 200
personen en 's avonds werd er een
programma verzorgd door het
destijds bekende variétégezelschap
Faveur met de humorist Lou Bandy.
De jubilaris mocht vele cadeaus in
ontvangst nemen maar een inlijsting
van de grote Amoldus was er niet
bij. Dat zou ook volkomen
overbodig geweest zijn want nu was
het grote geschenk deze oorkonde,
gemaakt door de heer Werz en
daarin waren de beeltenissen van
alle vier de directeuren opgenomen.
Vier grote portretten. Honderd jaar
Asselbergs. Ook nog twee kleinere
foto's, afbeeldingen van de twee
jubilarissen. Honderd jaar Stuart.
Een mooie herinnering voor de
nabestaanden van deze hard
werkenden die ooit hun beste
krachten aan dat bedrijf gegeven
hebben.
Geraadpleegde bronnen
Gegevens uit het Oud-Archief Bergen op
Zoom en het Rijksarchief Den Bosch; B.
Boivin, De eertse Stuarts in de Nederlanden.
Dagblad De Zoom 16 april 1891. Jac.
Stuart, Gouden Dienstjubileum 1874-1924.
Willibrord en het Begin van
Nederland
18 novemher 1995 tot en met 28
januari 1996.
Op 21 november 1995 is het 1300
jaar geleden dat Willibrord in de St
Pieter te Rome door paus Sergius
tot aartshisschop van de Friezen
werd gewijd.
Ter gelegenheid van de herdenking
van deze wijding wordt in Museum
Catharijnenconvent een indrukwek
kende expositie van zaterdag 18
november tot en met 28 januari
1996 gehouden.
Willihrord kreeg de opdracht de
Friezen tot het christendom te
bekeren. Het voormalige Romeinse
castellum Traiectum, de basis van
het latere Utrecht, werd hem
toegewezen als missiebasis. Utrecht
werd zo het kerkelijke, bestuurlijke
en culturele centrum van het gebied
dat later met de naam de
'Noordelijke Nederlanden' zou
worden aangeduid. Met enige
stoutmoedigheid zou men kunnen
stellen dat deze geheurtems het
begin van Nederland inluidde.
Beginnend hij de Romeinse resten
op het Utrechtse Domplein wordt
op de tentoonstelling een tocht
gemaakt langs een keur van meer
dan duizend jaar oude voorwerpen,
die de bezoeker een indruk geven
van de vroegste culturele,
religieuze, sociale en politieke
ontwikkelingen in ons land en in
het bijzonder in Utrecht.
Vroegmiddeleeuwse kunstvoorwer
pen die maar zelden bijeen te zien
zijn, zoals goudschatten, grafgiften
van Friezen en Franken, reliek
schrijnen, kostbare handschriften en
liturgische voorwerpen die toehe-
hoord hebben aan Willibrord en
zijn tijdgenoten, afkomstig uit
schatkamers, musea en bibliotheken
uit geheel Europa, zijn in Utrecht
bijeengebracht. In een aparte
afdeling wordt aandacht besteed aan
de kerken, die Willihrord in Utrecht
stichtte.
De tentoonstelling wordt begeleid
door een dia-programma en een
catalogus.
Openingstijden: di t/m vr. 10-17
uur, zaterdag, zondag, le en 2e
Kerstdag 11-17 uur; maandag 1
januari gesloten.
Toegangsprijzen: volwassenen f8,
65+, CJP en jongeren van 6 t/m 17
jaar f6,50, groepstarief f6,50.
Publicatie: Uitgave Stichting Clavis,
Museum Catharijneconvent, druk
De Boer Cuperus. Rondleidingen:
op aanvraag, Afdeling Communi
catie 030-(2)313835 (tussen
9.30-12.30 uur). Deze tentoonstel
ling kwam tot stand in het kader
van Het Willibrordjaar, een iniatief
van de Stichting Utrecht Centrum
van Historie en Cultuur. Nieuwe-
gracht 63. 3512 LG Utrecht tel.
030-(2)313835.
BRG-cursus Zoeken naar het
verleden
In deze cursus zal aandacht worden
besteed aan verschillende aspecten
van het historisch onderzoek: het
formuleren van een vraagstelling,
het vinden van geschikte literatuur,
archiefonderzoek en de presentatie
van onderzoeksresultaten.
De nadruk zal gelegd worden op de
praktijk van het archiefonderzoek,
zoals het hanteren van een inven
taris, het optimaal en correct
gebruiken van een archiefbron en
de speurtocht naar meer gegevens.
De cursus wordt gegeven door de
heer A. Schrauwen, archivaris te
Rucphen.
De Waterschans nr. 3 1995
door: M.C.J. Broos
Inleiding
In de vorige twee afleveringen van
dit verhaal (zie De Waterschans
4/1994, 122-131 en 2/1995, 62-68)
is de ontwikkeling van drie Bergse
suikerfabrieken en de daaruit voort
gekomen spiritus- en potasver-
werking uitgelegd. Deze onderne
mingen waren alle ontstaan uit
particulier initiatief. Op inventieve
wijze werd voorzien in hun vraag
naar vervoer per trein en tram. Na
1900 kwamen echter de bietentelers
aan het woord. Zij gingen over tot
de oprichting van eigen coöperaties
voor de verwerking van hun
produkten. In 1916 werd de suiker
fabriek 'Wittouck' te Bergen op
Zoom overgenomen door de op dat
moment nog in Middelburg
zetelende Coöperatieve Beetwortel
suikerfabriek 'Zeeland'. Haar op
komst en ondergang is het onder
werp van deze aflevering.
6.0. Coöperatieve Beetwortel
suikerfabriek 'Zeeland'
6.1. verwerking door coöperaties
Na het stilleggen van de
suikerfabriek van 'Van der Linden
Co' in 1912 kwam de verwerking
van suikerbieten te Bergen op
Zoom op een laag pitje te staan.
Slechts de suikerfabriek 'Wittouck'
van de N.V. Algemeene Suiker
Maatschappij (ASM) bleef op een
beperkte schaal doordraaien. Kort
na de eeuwwisseling was het
trouwens met de 'gouden' jaren van
de suikerfabrieken op ondernemers
grondslag gedaan, omdat de
leveranciers van de bieten steeds
meer ontevreden raakten over de
uitbetaalde prijzen. De boeren
reageerden toen met het opzetten
van nieuwe en grote fabrieken op
coöperatieve grondslag. In 1899
was de eerste op deze leest
geschoeide fabriek opgericht te Sas
van Gent. Nadien werden behalve
in Bergen op Zoom nog coöpera
tieve fabrieken tot stand gebracht te
Stampersgat (1908), Puttershoek
(1912), Zevenbergen (1912),
Roosendaal (1913) en Groningen
(1913). Na het uitbreken van de
Eerste Wereldoorlog zou de geza
menlijke verwerkingscapaciteit van
de nieuwe fabrieken veel te groot
zijn in verhouding tot de van rege
ringszijde jaarlijks toegelaten hoe
veelheid suikerbieten op het land.
6.2. oprichting te Middelburg
Bij notariële akte van 3 september
1913 werd te Middelburg de
Coöperatieve Beetwortelsuikerfa
briek 'Zeeland' opgericht. Als
geschikte plaats van vestiging
waren een tijd lang Goes of Mid
delburg (langs het Arnekanaal) in
beeld. Daarnaast ontplooide men
ook nog initiatieven op Zeeuws-
Vlaanderen om te komen tot de
bouw van een fabriek te Sluis.
Wegens het uitbreken van de Eerste
Wereldoorlog kwamen de zaken
voorlopig stil te liggen, tot dat in
1915 Dr. P.J.H. van Ginneken werd
aangetrokken met de opdracht om
een raming van de kosten te maken
voor een te huren of aan te kopen
oude fabriek. Van Ginneken was
werkzaam geweest als chef-schei
kundige bij de Coöperatieve Sui-
SUIKERFABRIEK Felix Quiltaume WITTOUCK
later Paul WITTOUCK
te BERGEN OP ZOOM, 1868
kerfabriek en Raffinaderij 'Dintel-
oord' te Stampersgat. In maart 1916
bracht hij op een algemene
ledenvergadering een verslag uit
van zijn bevindingen. Ofschoon zijn
optie een redelijke kans van slagen
had, bleef het grootste deel van de
leden echter vasthouden aan een
nieuwe fabriek. Van Ginneken
kreeg toen de opdracht om een
raming te maken van de kosten van
nieuwbouw en te onderzoeken of de
benodigde installaties, die immers
uit het oorlogvoerende Duitsland
moesten komen, binnen een
redelijke termijn zouden kunnen
worden geleverd. Het eindcijfer liep
echter op tot 2.500.000, terwijl
uit Duitsland niets anders dan
sombere berichten binnensijpelden.
6.3. overdracht 'Wittouck'
Onder de druk der oorlogs
omstandigheden en na veel
onderhandelen nam men toen op de
algemene ledenvergadering het
besluit om in te gaan op de offerte
van de ASM, die haar suikerfabriek
'Wittouck' te Bergen op Zoom
aanbood voor 1.160.000. Wel zat
men vast aan de voorwaarde, dat
Noordzijde Haven
Zuidzijde Have
MC J Broos
1993
1 suikerfabriek
2 beenzwartfabriek
3.= kantoor, woonhuis of pakhuis
VESTINGWERKEN
Afb. I. Gebouwencomplex van de suikerfabriek 'Wittouck' te Bergen op
Zoom, 1868. Dit kleine geheel zou vijftig jaar later deel gaan uitmaken van
de coöperatieve suikerfabriek 'Zeeland', (x percelen, niet in eigendom van
suikerfabriek). Tekening: M.C.J. Broos, Roosendaal.