Van modderpad tot winkelstraat Archeologisch onderzoek tijdens de herinrichting van de Lievevrouwestraat en de Potterstraat S3 Veen op dekzand l Straat 20ste eeuw 106 8m+NAP 25 m 107 De Waterschans nr. 3 1995 door: Marco Vermunt Hoe oud zijn de Lievevrouwestraat en de Potterstraat? Deze vraag stond centraal tijdens de archeologische waarnemingen door de gemeentelijk archeoloog bij de herinrichtingscampagne van beide straten tussen juni en september 1994. Toen ter plaatse de rioleringen vervangen werden, moesten diepe sleuven gegraven worden. Juist op dat moment ontstond een unieke gelegenheid om de bodemlagen te bestuderen en zo een uitspraak te doen over de ouderdom van deze straten, en meer nog, van de hele zuidwesthoek van de binnenstad. De Lievevrouwestraat werd over haar volle lengte van 200 meter 'opengeritst' om nieuwe betonnen rioolpijpen te installeren. Tijdens dit werk werden op regelmatige afstanden de bodemlagen (het 'profiel') gemeten, getekend en gefotografeerd. Dit gebeurde met instemming en medewerking van de uitvoerder, de firma Heijmans. Het bijzondere aan de rioolsleuf in de Lievevrouwestraat was het feit dat hij aangelegd werd in 'ongeroerde grond' waarin alle lagen nog goed zichtbaar waren. De oudere riolen en leidingen liepen namelijk aan weerszijden van de straat, langs de stoepen. In de Potterstraat was dit niet het geval: hier werd het nieuwe leidingtracee dwars door het oude gelegd, waardoor de grondlagen, zeker ten zuiden van bioscoop Cinemactueel, grondig vergraven waren. werkwijze Om een goede langsdoorsnede van de Lievevrouwestraat te krijgen werden op vijftig plaatsen teke ningen gemaakt van het bodem profiel: steeds het noordprofiel, dus met de neus in de richting van de Moeregrebstraat. Deze tekeningen werden daarna op de tekentafel met elkaar verbonden en voorzien van de juiste hoogtemaat. Uit elke laag werden zoveel mogelijk vondsten verzameld (meestal aardewerk- scherven) om de ouderdom te bepalen. Omdat de hele straat tweehonderd meter lang is, is dus gemiddeld om de vier meter een tekening gemaakt. Van de Potterstraat werd maar een gedeelte in kaart gebracht, omdat er zo goed als geen grondlagen meer te zien waren vanaf de kruising Molstraat-Zuidmolenstraat tot aan de Bosstraat. Verder meten had daar geen enkele zin. Het op gemeten langsprofiel bleef zo beperkt tot een lengte van ongeveer honderd meter. Om dergelijke enorm langgerekte tekeningen enigszins leesbaar te presenteren is het noodzakelijk de schaalverdeling aan te passen. Afbeelding 1 en 2 zijn hiervan het resultaat. Let u dus op; de horizontale schaal is niet hetzelfde als de vertikale, anders zou de tekening een breedte krijgen van 13 Waterschansen naast elkaar! De Lievevrouwestraat Het bodemprofiel van de Lievevrouwestraat bleek verrassend duidelijk en rijk aan gegevens te zijn. Onder de moderne rijbaan waren resten bewaard van drie oudere bestratingen, elk gescheiden door zandlagen van wisselende dikte. Meteen onder het moderne wegdek (asfalt op straatstenen) lag een vlei- laag van 40 centimeter geel zand. Hieronder bevond zich een oudere bestrating die was aangelegd in de vijftiende eeuw. Uit de talloze zichtbare reparaties mag je afleiden dat dit wegdek enkele eeuwen in gebruik is geweest. Het werd gekenmerkt door dezelfde glooiing als de straat nu nog heeft: stijgend van 6 meter boven NAP bij de Gevangenpoort tot 7,75 meter tegenover de Potterstraat, en weer dalend tot 7,10 meter bij de LIEVEVROUWESTRAAT -7m NAP 25m Straat 1335 - 15de eeuw PU Loopvlak 1225-1335 FU Loopvlak 1275 - 1335 [32 Straat 15de - 19de eeuw Afb. 1 Langsdoorsnede door de Lievevrouwestraat. De Waterschans nr. 3 1995 POTTERSTRAAT Afb. 2 Langsdoorsnede door de Potterstraat. Fortuinstraat. Onder dit wegdek werd de oudste stenen bestrating van de Lievevrouwestraat teruggevonden. Die bestond uit witte breuksteen (uit België afkomstige natuursteen), vermengd met vuursteenknollen en kiezels. Een zelfde soort plaveisel was ook in 1991 gevonden, een halve meter onder de Vismarkt (1). Ook dit wegdek vertoonde repa raties, vooral met stukjes rode bak steen. De hoogteverschillen waren veel extremer dan bij de latere bestratingen: in de buurt van de Gevangenpoort lag het diep (1 meter of meer onder het huidige peil) en oostwaarts ondieper (60 centimeter). Ter hoogte van huis nummer 32 bevond zich zelfs een opmerkelijk steil gedeelte. Het straatwerk moet zijn aangelegd in de eerste helft van de veertiende eeuw en heeft gefunctioneerd tot ver in de vijftiende eeuw. Een van de verrassendste ontdek kingen was het feit dat deze oudste stenen straat over de volle lengte was aangelegd op een kunstmatige terreinophoging, bestaande uit een dik zandpakket. Ooit is hiervoor enorm veel zand door mensen handen aangevoerd. De ophoging bestond uit geel zand, waarin zo goed als geen scherven zaten. Uit de structuur van dit zand valt af te leiden dat het moet zijn afgegraven van een of meerdere heuvels in de direkte omgeving. Blijkbaar was in die tijd een ophoging van de bodem ter plaatse nodig vanwege water overlast. Onder de zandophoging werd nog één ouder nivo teruggevonden: een dun laagje zand, vermengd met huisvuil, dat dateerde uit de periode tussen 1275 en 1300. In de hele westhelft van de straat was deze laag te zien. De bovenkant ervan is een oud loopvlak geweest dat regelmatig overspoelde. In de oostelijke helft van de straat bevond zich een soortgelijke laag, maar deze lag wat hoger (en droger) en was ook beduidend ouder. De vondsten waren hier veel talrijker en dateerden uit de periode tussen 1225 en 1300. Onder alle straat- en zandlagen bevond zich het natuurlijke, onaan geroerde geelgekleurde dekzand. De top van dit zand geeft een idee van het landschap uit de tijd dat de stad nog niet bestond. Bij de Gevangenpoort lag het op een diepte van 1,30 onder het huidig peil; het steeg meer dan een meter tot aan de Potterstraat en daalde dan weer af naar de Fortuinstraat. Een andere verrassing was de vondst van een met veen gevuld vennetje in een komvormige uitholling ter hoogte van de Mor- ganstraat. Het is tot nu toe het meest westelijk gelegen veen dat in de binnenstad werd aangetroffen. Vermoedelijk gaat het hier om een uitloper van een groter ven onder de Moeregrebstraat, waar later de Grebbe doorheen is gegraven. Aan het oude dekzand kon afgelezen worden, dat op de plaats waar nu de westelijke straathelft is, nooit veel begroeiing is geweest. Waarschijnlijk was het een terrein met een hoge grondwaterstand, dat regelmatig overstroomde. De oostelijke helft lag hoger en was heuvelachtiger. Sporen van afgraving zijn niet gevonden: wel aanwijzingen dat daar de bovenlaag in de loop der eeuwen ten dele weggestoven is door de wind. De Potterstraat Het bodemprofiel van de Potter straat verschilde enorm van dat van de Lievevrouwestraat. Hier waren de verschillende straatnivo's moei lijker van elkaar te onderscheiden, omdat de grondlagen veel dunner waren. De oudste bestrating van natuursteen werd evenwel ook in deze straat aangetroffen, op een diepte van ongeveer een halve meter onder het huidige peil. Ze volgde dezelfde helling, die deze straat ook nu nog heeft. Ook hier was er een kunstmatige ophoging van geel zand, alleen ontbraken de onderliggende oudere leeflagen uit de dertiende eeuw. Slechts ter hoogte van de kruising Molstraat-Zuidmolenstraat werd hiervan wat teruggevonden. Het meest opmerkelijke was de helling van het natuurlijke dekzand: die steeg van 5,30 meter in de Lievevrouwestraat tot 8 meter zuidwaarts, over een lengte van amper dertig meter en was dus veel steiler dan tegenwoordig. Zo is duidelijk te zien dat de Lieve vrouwestraat aan de noordflank lag van een flinke heuvelrug, die zich uitstrekte van de Zuidmolenstraat tot aan de Fortuinstraat. Aan de bodemstructuur was te zien dat er ooit boven aan de helling van de Potterstraat een dichte begroeiing van bomen en struiken is geweest. conclusies Uit twee relatief 'eenvoudige' bodemprofielen van samen drie honderd meter lengte is voor wat betreft de geschiedenis van Bergen op Zoom toch het een en ander af te leiden. In de periode dat er nog geen sprake was van een stedelijke kern, laat staan enige bewoning van omvang (vóór 1200), was het gebied waar nu de Lievevrouwestraat ligt onderdeel van een drassige, laagge legen uitloper van het tegenwoor dige havengebied, ingeklemd tussen

Periodieken

De Waterschans | 1995 | | pagina 17