De Stuarts in Bergen op Zoom
I: Een tak verdwijnt, een andere blijft....
De Waterschans nr. 3 1995
De Belevenissen van
Hoer Trien en haar
Companen
door: dr. F. Wierckx
Soldaten trekken naast het normale
militaire personeel ook oneerlijke
lieden aan, die op een minder nette
manier geld willen verdienen aan
de verdedigers van onze stad. Een
van deze personen was een
vrouwspersoon genaamd Hoer
Trien. Zij wordt in de directe
omgeving van de stad Bergen op
Zoom tweemaal in archiefstukken
genoemd. Beide keren is dit het
gevolg van het feit dat zij in
aanraking komt met de plaatslijke
gerechtsdienaren. Het eerste
incident, in 1729, is het ernstigste,
omdat dit leidt tot ernstige
verwondingen van de gerechts-
vorster van de heerlijkheid Noord
geest, Adriaan Mertens. Het tweede
incident speelt zich 6 jaar later af
ten huize van Jan Franken, land
bouwer op de Schaliehoeve in de
heerlijkheid Zuidgeest. Hier is,
naast de bedreigingen, die nog later
aan het adres van Jan Franken en
zijn echtgenote Anna Bakx geuit
worden, alleen materiële schade te
betreuren.
Het eerste voorval speelt zich af op
dinsdag 26 juli 1729, wanneer
omtrent 3 a 4 uren in de namiddag
een vrouwspersoon bekend onder de
naam hoer Trien door de vorster
Adriaan Mertens in civiele egtenisse
wordt genomen en opgesloten in 's
Heere Kamer. Deze arrestatie blijft
niet zonder gevolgen. Enige
militairen komen hun vriendin te
hulp. Volgens de afgelegde
verklaring zijn het Zwitsers uit het
regiment van de Kolonel Constans,
die op dat moment te Bergen op
Zoom gelegerd zijn. Onder
bedreiging eisen deze soldaten van
de vorster dat hij Trien
onmiddellijk in vrijheid stelt. De
vorster laat het er echter niet bij
zitten en haalt zijn geladene
snaphaen en houwer ten einde zich
te kunnen verdedigen. Bij
terugkomst wordt de vorster door
een cadet uit het regiment Zwitsers
besprongen, tegen de grond
geworpen en met een ontblote
degen aangevallen. Een andere
soldaat slaat de vorster met een
stok, waardoor de vorster gewond
raakt aan hoofd, arm en hand.
Ondanks het feit dat de soldaten
proberen Trien te bevrijden door de
ruiten van haar gevangenis in te
slaan, blijft zij in hechtenis. Naast
de vorster zijn het Jacobus Pieterse
Huijgen, landman, in wiens huis het
gebeuren zich afspeelde, en
Anthonij Schippers, inwoonder van
de heerlijkheid Noordgeest, die
getuigen zijn van deze gebeurte
nissen. Berichten over een arrestatie
van betreffende militairen of een
veroordeling zijn echter tot nu toe
niet gevonden. Ook toen werd een
en ander nogal eens door de vingers
gezien.
In 1735, 6 jaar later, is Trien
wederom betrokken bij een relletje.
Op donderdag 11 augustus begint
het al vroeg in de ochtend. Rond 10
uur melden zich 4 leden van het
Regiment Schwartzenburg en Van
Berchem ten huize van Anna Baks,
echtgenote van Jan Franken, land
man en herbergier op de Zuidgeest.
Onder luid vloeken dwingen zij
Anna Baks hen bier te verstrekken,
terwijl het geld haar voor de voeten
wordt gesmeten. Bovendien meldt
zich diezelfde ochtend een vrouw,
die kort tevoren door deze soldaten
beroofd is van een bedrag van 3
gulden bij Anna Baks. Na veel
soebatten krijgt zij uiteindelijk haar
geld terug. Tegen 2 uur in de
middag loopt de spanning toch nog
hoog op als de soldaten uit het
Regiment Van Berchem weigeren
een kan bier te betalen. Uiteindelijk
betalen de leden van het Regiment
Schwartenburg. Daarmee is het
'feest' echter niet ten einde. Het
bezoek van deze groep militairen
loopt uit op een vechtpartij, waarbij
3 stoelen kapot geslagen werden en
Lindert Nuijts uit Woensdrecht, die
buiten op een trapje zat, gewond
raakt. Als Jan Franken, die rond
half twaalf thuis gekomen was,
probeert de vechtpartij te beëin
digen door de keukendeur dicht te
gooien, sneuvelen ook nog de ruiten
van deze deur. De vechtpartij
eindigt als Anna Baks haar zoon te
paard naar de stad stuurt om de
wacht te waarschuwen ten einde de
hele zaak met geweld uit elkaar te
halen.
Als Jan Franken en Anna Baks 2
dagen later, op zaterdag 13
augustus van het stadhuis terug
keren, waar zij een verklaring
hebben afgelegd over het gehele
gebeuren, komen dezelfde 4
soldaten terug in hun herberg en
eisen 1 kan bier en 2 kopjes
genever. Zij zijn nu in het
gezelschap van de eerder genoemde
Hoer Trien, die juist die dag in het
openbaar gegeseld was. De
gevraagde alcoholica worden, om
de lieve vrede te bewaren, verstrekt.
Een half uur later slaat de vlam
alsnog in de pan als zich een vijfde
soldaat meldt, die beweert de broer
van Trien te zijn. Ook hij eist drank
en, als hij die niet krijgt, vernielt
hij met zijn degen wederom de
ruiten van de keukendeur. Anna
Baks laat het er echter niet bij
zitten. Als de vijfde soldaat uit
eindelijk afdruipt, achtervolgt Anna
Baks hem en uiteindelijk is ze zelfs
in staat, op het moment dat hij haar
bij Klein Meulenbeek tracht af te
weren met zijn degen, hem deze
degen afhandig te maken, hem te
overmeesteren en over te dragen
aan de stedelijke justitie.
Deze voorvallen laten zien dat de
verhouding tussen de bevolking van
Bergen op Zoom en omstreken en
het garnizoen lange tijd een moeilij
ke en enigszins dubbelzinnige is
geweest. Aan de ene kant verdiende
menigeen aan het garnizoen, zoals
ook Jan Franken, Anna Baks en
waarschijnlijk ook Jacobus Huijgen.
Aan de andere kant was er veel
overlast in de vorm van prostitutie,
berovingen en geweldplegingen
door militairen.
86
De Waterschans nr. 3 1995
door: J.A.A.C. Struijs
Bladerend in oude folianten die
keurig gerangschikt staan in de
rekken van het Oud Archief van
Bergen op Zoom slaan we de
huwelijken op die in het jaar 1754
gesloten zijn. Op 22 juli 1754
vinden we nog duidelijk leesbaar:
^J^atL arina uan den J3er^L uan
-Jdij is (dg erepormeert en sij is laooms
derhalve moeten de gelooden van
ses Lueehen tot ses weehen gaan.
Hier worden de namen van Stuart
en Stewart in één zin genoemd. Als
we later een boekje in handen
krijgen van de genealoog B. Boivin
zien we dat die generaal Stewart
daarin voorkomt onder de naam
Stuart en een foutieve naamvoering
wordt dan ook hierin rechtgezet.
We zullen hier later nog even op
terugkomen.
Beide genoemde militairen, de
soldaat en de generaal zijn dus
naamgenoten 'Stuart' en ze zijn
beiden in dezelfde stad gelijktijdig
in dienst van het leger geweest.
Laten we beide personen nader
gaan bekijken zowel in hun werk
als hun afkomst en laten we daarbij
ook hun nakomelingen niet uit het
oog verliezen.
De eerste Stuart
Om met de generaal te beginnen die
we in 1754 ontmoet hebben moeten
we eerst zeker nog tweehonderd
jaar terug en we herinneren ons nog
uit onze schooltijd het jaar 1568: de
Tachtigjarige oorlog. Het was de
strijd tussen de Zeven Nederlandse
Gewesten en het machtige Spanje.
Heel wat Schotten zijn toen de zee
overgestoken om hier hun heil te
zoeken. Ze waren hier welkom, het
leger kon ze goed gebruiken. Wat
was toch de reden van deze
uittocht? Het antwoord hierop is
vrij simpel: armoede, armoede en
nog eens armoede. De jonge
mensen zagen in hun eigen land
geen toekomst meer. Gelukzoekers
om den brode... Nee, het was niet
het avontuur dat hen trok. Het was
de soldij die zij verwachtten en als
het met de uitbetalingen niet vlotte
was er nog altijd de buit die hen bij
een overwinning te wachten stond,
want dan kregen ze meestal de
gelegenheid zich te verrijken
middels plundering, roof, diefstal en
dat maakte veel goed.
Rond 1580 zaten er toch al wel
enige duizenden Schotse soldaten in
Holland want we lezen over
verschillende Schotse regimenten in
Staatse dienst. Een van deze jonge
kerels die de oversteek gemaakt had
om zich als huursoldaat aan een
Schots regiment te binden was
Jacobus Stuart. Was het een
noodsprong? Vaarwel Schotland..
Hij zou zijn vaderland niet meer
terugzien.
Jacobus Stuart
Het ruwe soldatenleven moet hem
wel erg tegengestaan hebben. Het
was voor die jonge ongeoefende
kerels een vreselijke toestand als ze
slag moesten leveren met het goed
gedrilde Spaanse leger. Wie weet
wat voor gruwelen ze op het
slagveld tegenkwamen. Ook de
discipline in het leger liet alles te
wensen over. Steeds maar ruzies
met hun kapiteins die de soldij voor
heel de compagnie ontvingen maar
in het uitbetalen aan de soldaten
dikwijls te kort schoten. Ook dat
werkte erg deprimerend. In de jaren
1584/85 rommelde het geducht in
de Schotse gelederen en de
kapiteins hadden met hun soldaten
meer te stellen dan in een goed
georganiseerd leger mag voor
komen. Het waren de jaren dat de
bekende Spaanse landvoogd Parma
in de Zuidelijke Nederlanden met
zijn goed afgerichte troepen vele
triomfen vierde. Er liepen toen
nogal eens Schotse soldaten naar
Parma over. Wat maakte het hen
ook uit, als er maar geld op tafel
kwam. Het waren toch huursol
daten! Tenslotte vielen hele Schotse
regimenten uiteen en in nog grotere
groepen meldden ze zich bij Parma
aan. In die jaren moet ook Jacob
Stuart het Schotse regiment de rug
toegekeerd hebben, maar een ding
weten we zeker: naar het Spaanse
leger ging hij niet. Kort daarop
vinden we hem terug in Bergen op
Zoom en wel als grutter in de
Lievevrouwestraat waar hij in het
huis Cleyn Zevensterre een kruide
nierswinkel dreef. Ook al omdat
hier veel Engelsen in garnizoen
lagen moet het hem voor de wind
gegaan zijn. In zijn kring steeg hij
in aanzien en al spoedig werd hij
diaken en ouderling in zijn kerk.
Als Gereformeerde is hij er ook
begraven. Driemaal is hij gehuwd
geweest en er kwamen negen kin
deren. We zullen ons op een van
die kinderen richten en wel de
oudste zoon uit zijn derde huwelijk,
Cornelis. In het driemaandelijks
tijdschrift 'De Vierschaer' zijn enige
jaren geleden enkele artikelen over
hem gepubliceerd.
Cornelis Stuart
Cornelis koos niet voor het
soldatenleven want het religieuse
trok hem meer aan en dat zal zijn
vader zeker met welgevallen aan
schouwd hebben. Hij wilde graag
dominee worden. Vader zat goed
bij kas en zoonlief mocht theologie
gaan studeren in het verre Friese
stadje Franeker. Hij stond daar
ingeschreven als Cornelis Stuartus
87
Bronnen:
Oud Rechterlijk Archief Noordgeest 570,
folia 40, 41 en 42v, 29 juli 1729; Oud
Rechterlijk Archief Zuidgeest 256, folia 36,
15 augustus 1735.
Cgetrouwt lij den dScllotschen predilant
Jjacolus ddtaart jongeman aijt SI otland
soldaat uit Let dderste l3atalljon uan de
Jdeer ener aalg/SdnüzadnalLier in
met
