^séa
C>
140
141
De Waterschans nr. 4 1995
..y'1. --
ï/17-,-* riSc£& P'r-ry/i £&O-0-s-ri
ÏTcJl-n. «C£.„, qtjltcmtLl, f cf-^J^r-^Cic
jfa.c n /ïevfóo-f f^tolan-u*.,?; Wa a-r suWcit f.ryUi*. CnJieA.
l), U -Lt T' V^-cr ri*iS*
ta ->
j f t- Aï /o 7?o~£-1' a T?.
ir<,s.
Afb. 5. De Jacobijnenmuts of Phrygische muts, symbool van de bevrijding uit
de tirannie. Het is een spotprent op de vrijheidsboom van Oud-Gastel, die de
Staatse troepen bidt maakten na de terugtocht van Dumouriez. In triomf
bracht men de boom naar Den Haag.
Atlas van Stolk. Rotterdam.
daarvoor trouwens de ontwikkeling.
Welke boeken vond men toen bij de
gegoede burgerij in huis? We weten
het niet.
Vast staat dat er in de jaren tachtig
van de achttiende eeuw een
sociëteit in Bergen op Zoom was,
genaamd: Burgersociëteit De Een
dracht. De leden kwamen bijeen op
de Vismarkt, in het bovenzaaltje
van het huis De Wilde Zee (St.-
Catharinaplein 7). Daar lag patriotse
lectuur ter inzage, ook al was die
verboden, en daar discussieerden de
Bergse patriotten over een betere
maatschappij. Eén keer was er een
inval van officieren van het
garnizoen, orangisten uiteraard,
maar verder legde de overheid hun
niets in de weg. In 1790 vestigden
Steven van Bronkhorst en Willem
van Riemsdijk zich in Bergen op
Zoom. Steven was getrouwd met
Anna van Riemsdijk. De twee
zwagers waren in 1787 uit Arnhem
naar Antwerpen gevlucht, omdat ze
bekend stonden als drukkers en
uitgevers van patriottische ge
schriften. De Bergse magistraat
kende hun na een jaar het Bergse
poorterschap toe. De nieuwe poor
ters verspreidden onder meer het in
Antwerpen gedrukte boekje: De
Gemeene Man aan het Gemeene
Volk van Nederland, een werkje dat
propaganda maakte voor de
revolutie. De beide heren meldden
zich bij De Eendracht en in 1795
was Steven voorzitter en Willem
secretaris van de sociëteit. Hoeveel
leden de sociëteit had is niet bekend
en evenmin weten we hoeveel
inwoners van Bergen op Zoom zich
achter de patriotten schaarden. Wat
opvalt is dat het in de tachtiger
jaren zo rustig bleef in de stad, dit
in tegenstelling tot plaatsen als Den
Bosch, Breda, Waalwijk, Helmond
en Eindhoven, waar de patriotten
voor heel wat onrust zorgden.
Bergen op Zoom maakte in die tijd
kennis met een andere loot van de
Verlichting, de Maatschappij tot
Nut van 't Algemeen. Dominee
Bernardus Bosch richtte in de stad
een departement of afdeling van 't
Nut op. Deze vereniging wilde door
opvoeding en onderwijs de armoede
bestrijden.
Ze organiseerde lezingen, richtte
scholen en bibliotheken op, ver
spreidde goedkope lectuur en stimu
leerde werkplaatsen. Weldra hadden
Van Bronkhorst en Van Riemsdijk
een bestuurszetel in het departement
en waren de publicaties van
dominee Van den Bosch bij hen
verkrijgbaar.
5. Het planten van de vrijheids
boom
Pas op vrijdag 30 januari meldde de
Franse generaal Le Maire zich aan
de Bergse stadspoorten. Verzet had
geen enkele zin. Enkele dagen
eerder was er al een akte van
capitulatie te Etten getekend door
Le Maire en de commandant van
Bergen op Zoom generaal-majoor
W. baron Van der Duijn. Zoals
bijna overal begon ook in Bergen
het vieren van de bevrijding, want
zo voelden het toch velen, met het
planten van een vrijheidsboom. Het
initiatief ging natuurlijk uit van de
sociëteit. Reeds op maandag 2
februari sjouwden burgers en
soldaten broederlijk een vrijheids
boom naar de Grote Markt. De
boom was versierd met blauw-wit-
rode linten. Het waren de kleuren
van de Franse Revolutie. In de top
hing men een zogenaamde Phry-
De Waterschans nr. 4 1995
i! HA 11 A N'T >-N
I ®j 1d
l-.VJKKDK, t'it.XOBBKRI BEIJNS, .I.r.VAS «K> 1IORGT, JJIIAYEK M A N S. J yBniIKIJ* A.MOOJ.K.
ft lift ft (ft ft ft ft
S.V.VS GUI.ICIt. P. VKHIIOIJSKS. V. C171. .IK. J.P.H.VAS «OOFF. HÏVXHHKKK. W.HUHKMT, JUlliur J A IS it I X U K It
Afb. 6. De veertien Brabantse leden die op 1 maart 1796 eindelijk tot de Staten Generaal werden toegelaten. Diezelfde
dag maakte dit instituut plaats voor de Nationale Vergadering.
gische muts. Bij de Romeinen was
die muts het hoofddeksel van
vrijgelaten slaven. De symboliek is
duidelijk. Na de oprichting van de
boom kon het dansen beginnen.
6. Alle mannen naar de Grote Kerk
Er diende echter meer te gebeuren.
De stad moest een ander bestuur
krijgen, gekozen door het volk.
Vrouwen kwamen niet in
aanmerking voor het kiesrecht, zo
democratisch was men in die dagen
nog niet. De Eendracht nam
wederom het initiatief. De sociëteit
stelde een revolutie-comité samen
van tien personen, allen leden van
De Eendracht, om de omwenteling
in gang te zetten. Steven van
Bronkhorst werd voorzitter en de
Bergse domineeszoon Johan Morin
secretaris. Laatstgenoemde was lid
van de Bergse vrijmetselaarsloge
l'Inséparable en van het Nuts-
departement.
Het revolutie-comité telde zes
hervormden en vier katholieken,
allen afkomstig uit de gegoede
middenstand. Bestuurservaring had
den ze geen van allen. Het comité
moest haast maken met het
organiseren van verkiezingen voor
een stadsbestuur, want Amsterdam
had twee afgevaardigden gestuurd
om namens de provisionele repre
sentanten van het volk van
Amsterdam te informeren of Bergen
op Zoom burgers wilde sturen naar
een algemene vergadering van het
Nederlandse volk. De Amsterdamse
heren weigerden om hierover in
overleg te treden met het zittende
bestuur van Bergen op Zoom. Door
de vrij late capitulatie lag men hier
wat achter op de ontwikkelingen
elders. In samenspraak met de
gildebesturen ontwierp het 'komitee
revolutionair' een reglement voor
de verkiezingen en nodigde het
daarna alle mannelijke ingezetenen
uit voor een bijeenkomst op
zaterdag 14 februari 1795 om 15.00
uur in de Gertrudiskerk. Velen
gaven gevolg aan de uitnodiging en
zo verzamelde zich een flinke
menigte in de Grote Kerk. Daar
werden ze vanaf de preekstoel
toegesproken door Steven van
Bronkhorst. Om de sfeer van die
dagen te proeven volgt hier het
begin van zijn openingswoord zoals
het in een nieuw notulenboek werd
vastgelegd: 'Mede Burgers! Gij zijt
opgeroepen om over Uwe gewig-
tigste belangen te raadpleegen. De
zegevierende wapenen der vrije
Franschen, tot in 't hart van ons
Vaderland doorgedrongen, hebben
in ons Vaderland eene volkomene
omwending te weeg gebracht. Eene
omwending zoo blijkbaar door de
Goddelijke Voorzienigheid begun
stigd, en zoo gelukkig en
vredelievend in haren aard en
omstandigheden, dat elk recht
schapen ingezeten daar van de beste
gevolgen vermoeden mag, en zich
vlijen durft dat daar de rust, de
eendracht van het algemeen welzijn,
zoo lang van ons Vaderland
verbannen, herleeven, de rechten
van den Mensch geëerbiedigd, en
onzen koophandel en zeevaart
wederom als voorheen bloeijen
zullen. De Franschen zijn niet tot
ons gekomen om ons te
overheerschen, om ons te
onderdrukken, maar alleen om ons
te ontslaan van de keetenen die
sedert lang onze halzen gedrukt, en
aan ons Vaderland duizend rampen
veroorzaakt hebben'. Verheven taal,
maar hoe was de werkelijkheid?
Zoals zo vaak minder fraai dan de
politiek voorschotelde. Na de
inleiding werd het reeds overal
aangeplakte manifest van de
vertegenwoordigers van de Franse
regering voorgelezen. Daarin
deelden de overwinnaars mee dat ze
niet als vijanden, maar als vrienden
kwamen, als bevrijders. Ze
beloofden dat hun legers de
strengste discipline in acht zouden
nemen, zodat niemand bevreesd
hoefde te zijn voor zijn veiligheid
en bezittingen. Ook garandeerden
ze de vrije 'godsdienstoeffening' en
gaven ze het Bataafse volk de
ruimte om zijn land anders in te
richten. Op deze laatste zin haakte
de voorzitter in om over te gaan tot
het volgende punt: het bezoek van
de Amsterdammers Van Peterson
Ramming en Van Rijnbars; dit om
aan te geven hoe noodzakelijk het
was om snel te handelen. 'Lang
