122
123
De Waterschans nr. 4 1995
BERGEN OP ZOOM
NETKAART SPOOR en TRAM
1937 - 1994
GE Plastics BV
na 1970
spoorweg 1435 mm
tramweg 1067 mm
spoor- en tramweg
aangelegd vóór 1965
en inmiddels
opgebroken
(industrie-^vterrein)
1965
NOOROLAND
(Industrieterrein)
1937
„Holland"
„Zeeland"
km 13.0
1987
M.C.J. Broos
BERGSE PLAAT
(nieuwbouwwijk)
Afb. 12. Netkaart spoor- en tramwegen te Bergen op Zoom. 1937-1994.
Tekening M.C.J. Broos, Roosendaal.
maar over de dijk gelopen en had
slechts de kruin beschadigd), kon
het water spoedig worden geloosd
en vielen het kantoor en de werk
plaatsen op 4 februari 1953 weer
droog. Ongeveer zes weken na de
ramp waren alle afdelingen weer in
bedrijf. Spoedig diende zich weer
talloze uitbreidingen en wijzigingen
aan.
9.9. opheffing spooraansluiting
Rond 1960 kwam het einde van het
railbedrijf in zicht. In 1959 werd de
railstoomkraan voor eigen gebruik
(een tweede-handsje van 700 uit
1930) wegens waterslag in de cilin
ders buiten dienst gesteld en ge
sloopt. Een nieuwe door de firma
'Allan' in Rotterdam gebouwde ben-
zine-elektrisch aangedreven kraan
was niet meer aan rails gebonden,
zodat op het fabrieksterrein steeds
meer stelcon-platen tussen en naast
de sporen werden gelegd.
In 1961 werden plannen gemaakt
voor nieuwe wegen in het havenge
bied in aansluiting op de ontwik
keling van het industrieterrein
Theodorushaven in de Oosterschel-
de. Als gevolg daarvan zou de
spooraansluiting van de 'Holland'
langs de Havendijk gewijzigd
moeten worden. Maar een wijziging
van de spooraansluiting betekende
wel weer een verplaatsing van de
weegbruginstallatie. Onderhan
delingen met de gemeente Bergen
op Zoom over financiële tegemoet
komingen liepen op niets uit, zodat
een beslissing nog enige tijd werd
uitgesteld.
In het jaarverslag van 1964 leek de
kogel door de kerk te zijn gegaan.
'Aangezien bijzonder weinig per
spoor verzonden wordt, schijnt het
aangewezen de spooraansluiting in
principe wel aan te houden, doch de
bijbehorende werken voorlopig niet
uit te voeren'. In 1965 waren de
werkzaamheden aan de nieuwe
haven zover gevorderd, dat de oude
haven geheel buiten gebruik kon
worden gesteld door het leggen van
een dam dwars overde havenin
gang. Een nieuwe verbindingsweg
met de gemeentelijke 'stamlijn' naar
de nieuwe Theodorushaven en het
gelijknamige industrieterrein door
kruiste letterlijk het oude rac-
cordement langs de Havendijk en
sneed de 'Holland' van het spoor
wegnet af. Haar spooraansluiting
kwam daarmede in feite te verval
len. Wel werd in het nieuwe tracé
van de gemeentelijke 'stamlijn' een
wissel met een kruising in de straat
en een gedeelte spoor tot op een
stuk terrein in eigendom van de
'Holland' gelegd, zodat in de toe
komst altijd nog een aansluiting op
het Nederlandse spoorwegnet moge
lijk was. Alleen zou de 'Holland'
dan wel flink in de buidel moeten
tasten. Sinds 1965 is men dan ook
overgeschakeld op vervoer per
vrachtauto of per schip.
10.0. gemeentelijke 'stamlijn'
10.1. nieuw industrie-terrein
Het tot stand komen van de nieuwe
Theodorushaven en het gelijkna
mige industrieterrein maakte rond
1965 een ingrijpende wijziging van
het 'spirituslijntje' aan de zuidzijde
van de stad noodzakelijk. Delen van
de Wittoucksingel, het Geertruid-
aplein en de Havendijk werden vrij
gemaakt van rails. De 'stamlijn' van
de gemeente Bergen op Zoom als
nieuwe railverbinding met de Theo
dorushaven sloot pal ten zuiden van
het gemeentelijke opslagterrein aan
op het 'spirituslijntje'. De ZNSF
(later Nedalco CV) bleef bereikbaar
langs een nieuwe aftakking ter
hoogte van de Zeelandhaven, die
pas in 1969 zou worden gedempt.
Aangezien de ZNSF niet langer
meer wilde opdraaien voor de ex
ploitatie van het raccordement, ge
schiedde dit voortaan door de N.V.
Nederlandse Spoorwegen (NS) op
kosten van de belanghebbende be
drijven en de gemeente Bergen op
Zoom. De locomotief uit 1953 werd
in 1967 met een gebroken krukas
van de hand gedaan. Na 1965
zouden nieuwe bedrijven in het
Theodorushavengebied per trein be
reikbaar worden door het aanleggen
van verlengingen en aftakkingen
van de nieuwe gemeentelijke 'stam
lijn'.
10.2. verbanning uit bebouwde kom
Onder druk van de plaatselijke
bevolking, die steeds meer ging
wijzen op de mogelijke gevaren van
het vervoer van gevaarlijke stoffen
per trein met een maximum snel-
De Waterschans nr. 4 1995
heid van 7,5 km/u door de bebouw
de kom van de stad, werd het
gemeentebestuur gedwongen tot een
radicale omleiding van de dagelijk
se goederentrein. Dat vele malen
per dag vrachtauto's met gevaarlijke
stoffen met een vaart van meer dan
50 km/uur door de bebouwde kom
raasden, deerde de inwoners kenne
lijk niet. Op 15 mei 1987 werd het
tracé door de stad voor het laatst
gebruikt. Op maandag 18 mei 1987
werd helemaal aan de zuidzijde van
de stad een nieuw tracé in gebruik
genomen, dat aftakte bij km 13,9
van de lijn Roosendaal - Vlissmgen.
Inmiddels is van het oude raccorde
ment nagenoeg mets meer over
gebleven. Alleen op het Stations
plein is nog een kleine honderd
meter rails in de bestrating te zien.
De nieuwe 'stamlijn' wordt nog elke
werkdag bereden door een
goederentrein, bestemd voor 'GE
Plastics BV'. Aan de oostzijde van
de stad bedient deze goederentrein
ook het in 1980 bij km 11,1 aange
legde raccordement van de sigaret-
tenfabrikant 'Philip Morris'. Overi
gens werden alleen al in 1992 naar
en van Bergen op Zoom 143.000
ton goederen per spoor over de
beide raccordementen vervoerd.
Rectificaties
deel 1. Bij afb. 1 op pag. 122 had de tekst
moeten luiden: Stoomtram van de ABT
nabij het station te Bergen op Zoom, 1887.
Archivalia en documentatie
GABoZ Gemeentelijke Archiefdienst
Bergen op Zoom; AHRKB Archief
Hulpkaarten en Registers Kadaster Breda;
ACBZ - Archief Coöp. Beetwortelsuiker-
fabnek 'Zeeland'.
Hinderwetvergunningen, 1885-1925,
bestuurlijk en administratief archief ge
meente Bergen op Zoom, index op kaart
systeem, GABoZ. Bouwvergunningen,
1879-1952, bestuurlijk en administratief ar
chief gemeente Bergen op Zoom, mdex op
kaartsysteem, GABoZ. Koopakten en
vergunningen suikerfabriek 'Wittouck',
1870-1908, ACBZ in GABoZ.* Stukken
raccordementsbedrijven 'Wittouck' en
'Van der Linden Co', bestuurlijk en
administratief archief gemeente Bergen op
Zoom, GABoZ. Gegevens onroerend
goed suikerfabrieken 'Wittouck', Firma
Laane, Rogier, Daverveldt Co, Firma
Van der Linden Co en 'Zeeland',
AHRKB. Akte van oprichting en (wijzi
ging) statuten, suikerfabriek 'Zeeland',
1913 en 1916, verzameling Juten, GABoZ.
Verslagen algemene ledenvergaderingen
suikerfabriek 'Zeeland', 1929-1930, ACBZ
in GABoZ. Jaarverslagen en notulen
bestuursvergaderingen suikerfabriek 'Zee
land', 1916-1930, ACBZ in GABoZ.
Inventarislijst roerende goederen bij ver
koop fabriekscomplex suikerfabriek 'Zee
land', 1930, verzameling Juten, GA
BoZ.* Luchtfoto's KLM in Topogra-
fisch-Historische Atlas, GABoZ. Ingeko
men en uitgaande stukken B W, be
stuurlijk en administratief archief gemeente
Bergen op Zoom, 1814-1925, GABoZ.
Notulen B W en notulen gemeenteraad,
bestuurlijk en administratief archief ge
meente Bergen op Zoom, 1814-1925,
GABoZ. Jaarverslagen 'N.V. Holland'
Bergen op Zoom, 1944-1972, GABoZ.
Stukken verleggen spoor- en trambaan
noordzijde stad, 1933, archief Gemeente
werken Bergen op Zoom, GABoZ.
Stukken concessies BT en ABT, 1879-1905,
bestuurlijk en administratief archief ge
meente Bergen op Zoom, GABoZ.
Stukken tramwegmaatschappij ABT,
bestuurlijk en administratief archief ge
meente Bergen op Zoom, GABoZ. Brug
Zeelandhaven, Tijdschrift 'De Prins', 12
november 1921. Sluiting suikerfabriek
'Zeeland', Dagblad 'De Grondwet', 1930.
Literatuur
Bakker, M., Ondernemerschap en Ver
nieuwing. De Nederlandse Bietsuikerindu
strie, 1858-1919, Amsterdam, 1989.
Bakker, M., Het begin van de suikerindu
strie in West-Brabant. Aspecten van indu
strialisatie en ondernemerschap, Noordbra
bants Historisch Jaarboek, 4 (1987) 63-81.*
Hallema, A., Van biet tot suiker, J.P. van
Rossum als suikerindustneel, koopman en
organisator, Baarn, 1948. Hartel, E.,
Proeve van een sociaal-geografische stads-
analyse, scriptie, Terborg, 1961. Herder,
H. de, Nederlandse Industrielocomotieven.
De stoomlocomotieven van de met-open
bare normaalspoorwegen, Haarlem, 1994.
Leideritz, W., De tramwegen van
Noord-Brabant, Leiden, 1978. Piasmans,
E., De Stoomtramweg-Maatschappij
Antwerpen - Bergen op Zoom - Tholen,
1886-1934, scriptie, Bergen op Zoom, 1989.
Rijpers, J., Het ontstaan en de ontwikke
ling van de beetwortelsuikerindustrie in
Z.W. Nederland, 1858-1920, Jaarboek De
Ghulden Roos, 22 (1962) 67-96. Gedenk
boek Coöperatieve Suikerfabriek en
Raffinaderij 'Dinteloord', 1908-1948.
Geschiedenis van de Coöperatieve Suiker
fabriek en Raffinaderij 'Puttershoek',
1912-1966, en van anderhalve eeuw beet
wortelsuiker in Nederland. De alcohol
der Nederlandse Suikerindustrie. Gedenk
boek Zuid-Nederlandsche Spiritusfabriek
Bergen op Zoom, 1899-1949.
oproep
Dit jaar is het een eeuw geleden dat de
Avondster werd opgericht. De Avondster
was het katholiek volksdagblad van
Nederland, opgericht in 1895 te Bergen
op Zoom door Jan A.G. Juten, terwijl de
redactie werd gevoerd door Willem
Juten, de oprichter van Taxandria, het
tijdschrift voor Noordbrabantse ge
schiedenis en volkenkunde. Het doel van
de Aondster was om de katholieke zaak
te dienen en een tegenwicht te vormen
tegen de sterk opkomende neutrale pers.
Vanaf het begin verscheen het als dag
blad, alleen door middel van straatver
koop. Het bleef verschijnen tot december
1940, toen het door de Duitse bezetiing
werd verboden wegens een artikel van de
toenmalige hoofdredacteur ir. A.J.L Juten
tegen de Weerafdeling (WA). De hoofd
redacteur werd gearresteerd en enige tijd
in hechtenis gehouden. Na de Bevrijding
van Bergen op Zoom, 28 oktober 1944,
herrees de Avondster. Het dagblad werd
echter in 1951 vanwege de sterke concur
rentie van de gewestelijke pers in West-
Brabant opgeheven en door dagblad De
Stem overgenomen.
Wie van de leden zou zich eens nader
willen verdiepen in deze interessante
historie en er een artikel voor De Water
schans willen schrijven. Belangstellenden
worden verzocht tevoren contact op te
nemen met de redactie.
Nieuwe naam Heemkundekring Roosen
daal en Nispen
Vooruitlopend op de gemeentelijke
herindeling in 1997, heeft de Kring
Roosendaal en Nispen gemeend de naam
van de Kring te moeten wijzigen in 'DE
VRYHEYD VAN ROSENDALE'. De
gemeente Wouw zal waarschijnlijk vanaf
het moment dat de gemeentelijke herin
deling van kracht wordt, aan de gemeente
Roosendaal worden toegevoegd. De naam
'Roosendaal en Nispen' zou dan niet
meer van toepassing zijn. Dankzij het
werk van de heer Jos Hopstaken van het
gemeente-archief van Roosendaal vond
men het tot nu toe oudste bekende docu
ment. Op een perkamenten omslag uit het
gerechtelijk archief van 1557 is er sprake
van 'DE VRYHEYD VAN ROSENDA
LE'. De keuze om de beide lange Y's in
het woord 'VRYHEYD' zonder puntjes
te schrijven, is bewust gemaakt. Het
bleek mogelijk te zijn het woord 'VRY
HEYD' op zestien verschillende wijzen
te spellen. De Kring gaf de voorkeur aan
de lange Y zonder puntjes. Op de jaar
vergadering ging men unaniem akkoord
met de nieuwe naam. De Kringen De
Heerlijkheid Nispen, De Vierschaer en
DE VRYHEYD VAN ROSENDALE
zullen in de toekomst ieder hun werk
binnen de nieuw samengestelde gemeente
in goede harmonie met elkaar blijven
voortzetten.
