pij!' - m.siBradcn. Gereedschappen Brandk en
S'wï Jts^- A-. —..u.
Deberaan CÏÏR:MVERVELDT C® BERGEN OP ZOOM
16
o IJzer-Koper-& Metaalgieterijen
.1
mm
17
De Waterschans nr. 1 1996
BERGEN OP ZOOM
■■li
Jv&l' mm U&MAWMVCfflfi... //eSve^:
kitrsk/idigt -xakknuiltrhjkA maanden mèlterlnytn goeden slaat ai franco tnvggeiórukn -ijnde.mdi hel daarmor berekende terug betaald
2. Briefhoofd van de Stoommeelfabriek de Schelde aan de Hooghuisstraat uit
1890. Het bedrijfsgebouw is overgenomen door de 'buurman', de
haardenfabriek en ijzergieterij van C. Geers.
lage lonen een karig bestaan op te
bouwen. Wel kwamen op het einde
der 18e eeuw enkele lieden met
nieuwe verlichte ideeën. Zij waren
actief in verschillende organisaties
zoals de Vrijmetselarij en de
Maatschappij tot Nut van het
Algemeen, die in Bergen op Zoom
sinds 1767, respectievelijk sinds
1791 een afdeling hadden. Het Nut
richtte een school voor Teeken-,
Doorzicht- en Bouwkunde op,
voerde acties voor het gebruik van
Nederlandse fabrikaten en stimu
leerde de ontwikkeling van nieuwe
produkten door het uitschrijven van
prijsvragen.
In de dorpen in de omgeving was
de landbouw de belangrijkste bron
van bestaan. De daar gevestigde
bedrijven hadden meestal een
nauwe relatie met deze bedrijfstak,
zoals bijvoorbeeld molens en
brouwerijen.
De omwenteling van 1795 bracht
ook in dit opzicht enige ver
andering. Aan de gildenorganisatie
kwam een eind. Er kwam een
nieuwe tijd met nieuwe ideeën:
meer overheidsbemoeienis, stimule
ring van nieuwe bedrijven en
terugdringen van de werkloosheid.
In de jaren daarna werden belang
rijke maatregelen genomen zoals
het samenvoegen van de ge
westelijke schulden, de invoering
van uniforme belastingheffing, het
invoeren van een algemene bedrijfs-
en verkeersvrijheid door het
opheffen van tollen en dergelijke.
Daardoor ging het ook in Brabant
sinds 1798 economisch beter, al
profiteerden de textielverwerkende
bedrijven in Tilburg, Eindhoven en
Helmond daar meer van dan de
landbouwbedrijven in West-
Brabant.
Hoe de situatie in het begin van de
19e eeuw was weten we vrij
nauwkeurig dankzij een nijverheids
statistiek uit 1816. In opdracht van
de Minister van Binnenlandse Za
ken werd toen een enquête
gehouden onder de gemeenten over
de 'fabrieken en trafieken'.
Deze enquête was nodig in verband
met een tariefwet, die de regering
van Koning Willem I in dat jaar
uitvaardigde en die de bedrijven in
verschillende tariefgroepen indeel
de. Onder fabrieken werden de
bedrijven verstaan, waar het
arbeidsproces domineerde zoals in
de weverijen. Bij trafieken over
heerste het handelsproces, bijvoor
beeld de zout- en suikerraffi
naderijen, brouwerijen, mouterijen,
zeep- en azijnmakerijen, aardewerk
bakkerijen en leerlooierijen.
De enquête van 1816 in Bergen op
Zoom
In Bergen op Zoom waren de
belangrijkste bedrijven de potma-
kerijen, waar rood-bruin gekleurd
aardewerk werd vervaardigd. In
1816 waren er elf potterijen met
totaal 60 vaste werklieden. Het
grootste bedrijf, dat van Jan
Adriaansz. Augustijn, had 20 werk
nemers m dienst. De potmakerijen
bedienden zich ook van 'tijdelijke'
hulpkrachten, vaak kinderen van de
baas en zijn knechts. De bedrijven
hadden een zeer ambachtelijk ka
rakter; van enige grootschalige
mechanisatie was geen sprake.
Ondanks het feit dat de gilden
organisaties waren opgeheven, ble
ven de eigenaren van deze elf
potmakerijen gezamenlijk optreden,
Telefoon Intercommunaal N°29-
g rï3U-/
:EP iNRICHTINGenSüJPERW
^A|N>- met dynamo tot het
Insluithaarden
in stijl en fantasie, injjzer. Koper. Brons.
tijl en fantasie injzer. Koper. Brons, g
- ij .nikkel en geschilderd porselein
^oO^'EN ULKacH^s Kachelplaten
volgens de beste Systeemen 1 f
zwart of met nikkel en majolica versieringen. aj|e SOOPten gietwerken
ruw. geëmailleerd en vernikkeld
vernikkelen,verkoperen enz.van metalen
EMAILX.EER InHI C HTIN O
LUXE VULHAARDEN.
GA8KOMFOB EN.
Cliilwooïë) op'llsv ocJ'iwjVciL van.
DlOtl RijPcujc
Map M
Verzoeke dit n° op uw
Bergen OP ZOOM.dc-n 27 Apr. "12.
3. Briefhoofd van de Stoom-kachel en ijzergieterij van C. Geers in de
Hooghuisstraat. Deze fabriek werd later omgedoopt tot haardenfabriek De
Schelde.
De Waterschans nr. 1 1996
S I «AI.VAXISKi-U IXItii'lli IX(.
VHet"v
jnSPktxorial uiigevoèrd Jol uilersl^»
bfllijke prijzen
Op aanvrage worden leekeningen geleverd cn prijs opgave gedaan
Concureerende pryjen.
4. Briefhoofd van de Ijzergieterij, smederij en galvaniseerinrichting van
Arnoldus Asselbergs en Zonen uit 1894. In het briefhoofd zijn de
belangrijkste producten afgebeeld.
kochten zij gezamenlijk onroerend
goed, maakten zij afspraken over
nieuwe vestigingen, lonen en
prijzen. In de Bataafse en Franse
Tijd (1795-1814) kenden de
potmakers een bloeiperiode. Dat
bleek onder meer ook door de
deelname van potmakers aan de
Nijverheidstentoonstelling in 1808
te Utrecht.
De vestingstad telde in 1816 5700
inwoners en was daarmee de
grootste plaats in Noord-Brabant
ten westen van Breda. De
garnizoensfunctie bracht de nodige
inkomsten voor de handelaren en
middenstanders. De potmakerijen
waren voornamelijk in het
havenkwartier gevestigd. Er bestond
tevens een intensieve beurtvaart op
Hollandse, Zeeuwse en Brabantse
plaatsen. Behalve de potmakerijen,
de visserij en de scheepvaart boden
ook enkele brouwerijen de nodige
werkgelegenheid. Maar ook die
werden door kleinschaligheid ge
kenmerkt, al produceerden sommige
van deze bedrijven ook voor de
export naar andere Brabantse en
Zeeuwse plaatsen. Door toename
van het gebruik van koffie en thee
nam het belang van deze bedrijfstak
sterk af.
De ambachtelijke bedrijven.
Omdat in heel Nederland de in
dustrialisatie pas laat op gang is
gekomen is het niet verwonderlijk
dat er in de periode 1810 tot 1850
wemig gebeurde in het West-
Brabant op het industriële vlak. Er
zijn voor West-Brabant een aantal
factoren aan te wijzen voor het
ontbreken van initiatieven in deze
richting.
Allereerst heerste er bij grote
groepen van de bevolking grote
armoede. Zo stonden in Roosendaal
in 1810 bijna 20% van de inwoners
op de armenlijsten. Slechts elf
personen behoorden tot de hoogst
aangeslagenen in de belasting
kohieren. Die situatie was voor de
rest van deze streek niet anders. Er
ontbrak dus voldoende kapitaal om
nieuwe ontwikkelingen op gang te
brengen.
Daarnaast kenmerkten de kleine
ondernemers zich door een zekere
matheid. De Westbrabantse be
drijven waren dan ook nauwelijks
vertegenwoordigd op de nijver
heidstentoonstellingen van 1820 in
Gent en die van 1830 te Brussel.
Tevoren (1808 Utrecht) was dat wel
het geval.
Bovendien leverden de Belgische
Opstand en de periode 1830-1839,
de zogenaamde Status Quo-tijd, een
negatief effect op. Men was
bevreesd een mogelijk afzetgebied
(België) te verliezen. West-Brabant
werd weer een grensgebied.
Concluderend kan gesteld worden
dat er in de eerste helft van de 19e
eeuw in West-Brabant geen be
drijven waren die het kenmerk
'fabriek' konden dragen.
De bedrijven hadden nog alle ken
merken van de trafieken. De handel
in de produkten stond voorop.
De later voor onze streek zo be
langrijke suikerindustrie kwam in
West-Brabant in deze periode nog
niet voor; dergelijke bedrijven
waren wel gevestigd in België en in
Holland (3 stuks).
De eerste industriële bedrijven
Kort vócr 1850 komen in de
geschiedenis van onze stad de
eerste industriële bedrijven voor.
Zij zouden in de decennia daarna
een voortrekkende rol spelen in de
industrialisatie en van grote be
tekenis worden voor de werk
gelegenheid. Door een aantal
factoren kreeg de vestiging van
nieuwe bedrijven een kans.
Door het wegvallen van het
economisch belang van de
potmakerijen, moest gezocht
worden naar andere bedrijvigheid.
De scheiding met België maakte het
aanvankelijk moeilijk om produkten
uit dat land te betrekken. Met name
gold dat voor de produkten van de
metaalnijverheid. In de tweede helft
van de 19e eeuw vestigen kapitaal
krachtige ondernemers zich in deze
NS
Te/cföon /ntcrc. N-6. Tc/egr -MrmASS[lBEhG8-Q/£TfRif
Fabriek van.
Gesmeed Ijzerwerk er< VUIREOIUIIEIERK^CIHIIELS.
Vernjkkelinrichting, Emailleerinrichting
Ornamenten voor
Kachels en Haarden,- Kachelpotten,
5. Briefhoofd van de Ijzergieterij, smederij en galvaniseerinrichting van
Arnoldus Asselbergs en Zonen uit 1912. Hierop zijn de omvangrijke
fabrieksgebouwen aan de Lindebaan afgebeeld. Door vertekening van het
perspectief maakte men het complex nog groter.
