'Frelen Liske'.
Bij een portret van gravin Maria Elisabeth II van den Bergh uit 1628
26
27
De Waterschans nr. 1 1996
door: drs. R.R.A. van Gruting
Inleiding
In 1995 verwierf het Markiezenhof
te Bergen op Zoom een portret van
Maria Elisabeth II (1613-1671),
geboren gravin Van den Bergh,
door haar huwelijk prinses (Furstin)
van Hohenzollern Hechingen en
door vererving via moederszijde
markiezin van Bergen op Zoom. In
deze omgeving hoort dit schilderij
bij uitstek thuis. Het is vooral om
historische redenen een belangrijke
aankoop: het op zichzelf al
onbekende portret is tot nu toe het
enige dat van haar bekend is. Er
zijn er uiteraard meer geweest en
misschien biedt deze vondst de
mogelijkheid nog andere op te
sporen. Naar aanleiding van de
recente verwerving worden in dit
artikel enige kunsten cultuur
historische achtergronden geschetst
van dit paneel en in samenhang
daarmee enige biografische bij
zonderheden gegeven.
Het portret is nooit voorwerp
geweest van onderzoek, noch is er
een afbeelding van verschenen in
enige studie. Van de mogelijke
kunst- en cultuurhistorische vragen
rond het portret worden hier
behandeld: de juistheid van de
identificatie, de interpretatie van de
voorstelling en de mogelijke in
vloed van de persoon van de
opdrachtgever bij de tot
standkoming ervan.
De kunsthistorische waarde van het
portret moet, na materieel onder
zoek, dat zeker nodig is, nader
worden bepaald door anderen, op
een andere plaats.
Ook over Maria Elisabeth II zelf,
die Elisabeth, Isabelle of Lieske
werd genoemd, is nooit een
monografie of wetenschappelijk
artikel geschreven, hoewel zij een
belangrijke persoonlijkheid is
geweest in het midden van de
zeventiende eeuw. Slechts mr. A.P.
van Schilfgaarde wijdt ruim twee
bladzijden aan haar in zijn boek
1. Gravin Maria Elisabeth II van den
Markiezenhof, Bergen op Zoom.
over het Huis Bergh te
's-Heerenberg en het geslacht Van
den Bergh (1). Haar genealogie is
aan te treffen in de studie over het
Huis van Bergen op Zoom van drs.
W.A. van Ham (2). Bij deze auteur
vindt men ook opmerkingen over
Maria Elisabeth II vanuit het
oogpunt van de instellingsge
schiedenis (3). Het volgende artikel
berust gedeeltelijk op tot nu toe
ongebruikte archiefbronnen. Naast
Elisabeth van den Bergh zijn de
hoofdrolspelers in het komende
verhaal:
Bergh, 1628. Gemeentemuseum Het
kolonel Nicolaas Schmelzing en
Elisabeth Stuart, koningsdochter en
'vvinterkoningin'.
1. Het portret van gravin Maria
Elisabeth II van den Bergh uit 1628
Het niet gesigneerde portret van
Elisabeth (afb.l) werd voor de
eerste keer geveild bij Sotheby
Parke Bernett Co te Londen op 9
juni 1982 (nr. 28; toeschrijving:
Studio of the Dumonstier). In 1995
werd het voor de tweede keer
aangeboden op een veiling van 4
april bij Phillips te Londen (nr.
De Waterschans nr. 1 1996
216: Studio of the Dumonstier),
maar niet verkocht. Uiteindelijk
heeft het Markiezenhof in juni
daaropvolgend het portret kunnen
verwerven. Het is geschilderd op
paneel, 47 x 39.5 cm.; de lijst
ontbreekt. De conditie van het
schilderij is goed. Het opschrift in
de rechterbovenhoek luidt:
'Madame Elisabet/Comtesse de
Bergues 1628'. In de veilingcatalogi
wordt over de herkomst van het
schilderij niets vermeld. Een foto
ervan was al rond 1935 in het bezit
gekomen van het Iconografisch
Bureau te 's-Gravenhage door
toedoen van dr H. Schneider, die
het portret toeschreef aan Wybrand
de Geest, hofschilder van de
Nassaus in Leeuwarden. Deze
toeschrijving en die aan het atelier
van de Franse hofschilders
Dumonstier zijn weinig aannemelijk
(4).
Door het opschrift hebben wij
omtrent de identificatie nog geen
zekerheid. Vaak gebeurde het
immers dat een dergelijk boven
schrift later werd toegevoegd en
een gissing inhield. Slechts wanneer
wij een tweede afbeelding van
Elisabeth vinden, kunnen wij
definitieve zekerheid krijgen. De
Franse schrijfwijze 'Bergues' in
plaats van 'Berghe(s)' is wel
gebruikelijk. De vader van
Elisabeth wordt regelmatig Henry
de Bergues genoemd in contem
poraine Franstalige bronnen. Ook
Bergen op Zoom komt voor als
'Bergues sur le Zoom' vanwege de
harde g. Het jaartal 1628 in het
bovenschrift is een belangrijke
toevoeging: Elisabeth is dan vijftien
jaar. Dat klopt wel zo ongeveer met
de leeftijd van de afgebeelde. Het
jaartal geeft ons bovendien de
mogelijkheid aanknopingspunten te
krijgen met archiefbronnen.
In het Rijksarchief in Gelderland te
Arnhem berust een correspondentie
tussen de hoge militair Nicolaas
Schmelzing, luitenant-gouverneur
van Overijssel, en Floris II van
Pallandt, graaf van Culemborg (5).
Graaf Floris was in 1601 gehuwd
met gravin Catharina van den
Bergh, een jongere zuster van graaf
Hendrik, Elisabeths vader. In een
brief vanuit 's-Gravenhage van 8
maart 1628 schrijft Schmelzing: 'Ik
hope UG Uwe Genade, graaf
Floris) die werde haer word halden,
dat ick mag die schiltereien von
hetselbe Elisabeth) ende von
frele Margaret bekomen. Ik hebet
all bestellt tot Utrecht bei jufra von
Bederod, dat si dann sollen
geschiltert werden'. In de corres
pondentie noemt Schmelzing
Elisabeth steeds 'frelen Liske',
d.w.z. freule Lieske. Er zal dus in
Utrecht van haar en van freule
Margaret een portret worden
gemaakt; hij heeft daartoe opdracht
gegeven. De laatste is de
achttienjarige Sofia Margare-
tha/Margerita (1610-1669), dochter
uit het tweede huwelijk van Johan
van Nassau-Siegen 'de middelste'
(zoon van 'Jan de oude', broer van
Willem van Oranje). Zij was in het
najaar van 1623 na de dood van
haar vader, die drieentwintig kin
deren naliet uit drie huwlijken,
onder de hoede gekomen van graaf
Floris, die voor haar verdere
opvoeding zou zorgdragen (6).
Over deze Margareta is niet veel
bekend. Zij trouwde pas in 1656
met de weduwnaar George Ernst,
graaf van Limburg-Stirum, heer van
Wisch en Lichtenvoorde (7). 'Jufra
von Bederod' moet wel Margrita
Maria, gravin van Falckensteijn
(1597-1637) zijn, sinds 1620
weduwe van Walraven IV, heer van
Brederode (8). Zij woonde sinds
zeer kort, 19 februari 1628 o.s., in
het woonhuis van het Utrechtse
convent van Abraham Doly (9). Al
in 1623 was zij in Utrecht gaan
wonen om dichter bij graaf Floris te
zijn, haar steun en toeverlaat. Daar
had zij een kleine hofhouding (10).
Zij stond in contact met de in
hofkringen bekende portrettist Pau-
lus Moreelse, die al in 1604
portretten had gemaakt van graaf
Floris en gravin Catharina (11).
In een naschrift bij de brief van 8
maart komt Schmelzing terug op
het portretteren. Hij vraagt of Floris
Lieske wil excuseren met het ma
ken van haar portret, dat kennelijk
enige tijd kost. 'Ik hope UG sollen
haer word halden, dat ik solke (het
portret) mag heben. Ik hebe den
heer vader von al min hert lief. Ik
weet dat mik mij) deselbe gem
sol gonnen die schilterei'. De reden
waarom hij het schilderij wil
2. Graaf Hendrik van den Bergh,
Gravure van Paulus Pontius naar
Antony van Dijck, ca. 1630.
hebben is interessant: niet alleen
omdat hij dol op haar is, wat blijkt
uit andere plaatsen, maar ook omdat
hij haar vader van harte lief heeft.
Hier spreekt een 67jarige president
van de krijgsraad van de Republiek
over een meisje van vijftien en over
haar vader, die op dat moment,
Ambrosio Spinola was begin 1628
naar Madrid vertrokken, de be
langrijkste legeraanvoerder was van
de Spaanse Nederlanden, Schmel-
zings belangrijkste tegenstander dus
te velde (afb. 2). Op hun merk
waardige relatie zullen wij nog in
gaan.
In een brief van Schmelzing aan
graaf Floris uit 's-Gravenhage van
27 maart 1628 komt een en ander
weer ter sprake: 'Disen brief dient
alleen om UG to bitten dat diselben
langer verloff bei UG Gemahlin
wollen to wegen brengen vor die
beide frelens von den Berg ende
von Nassau, darmede die schilterei
von frelen Liske so angefangen
mag utgemakt werden ende frelen
Margaret, die will sik nit laten
schilteren sonder UG verloff, daer
ik haer hebe versekert, dat UG
solkes belobet (heeft), sonst soil ik
so lang mede moeten wachten'.
Schmelzing vraagt via Floris verlof
aan zijn vrouw Catherina om de
jonge dames in Utrecht te houden
(bij Magrita van Brederode?) voor
het exposeren bij een Utrechtse
schilder. Floris en Catherina zijn
kennelijk op dat moment nog in
Culemborg en niet in Den Haag.
Schmelzing bedankt graaf Floris in
