70
71
De Waterschans nr. 2 1996
Afb.4. afb. a: De Romein Brutus, afgebeeld op een draagbord dat in Den
Bosch dienst deed bij het planten van de vrijheidsboom. Er waren nog drie
dergelijke borden. Daarop stonden Johan van Oldenbarnevelt, Hugo de
Groot en de gebroeders Johan en Cornelis de Witt, alle drie bekende
tegenstanders van de Prinsgezinden. Uit: Eindelyk uit d'Onderdrukking.
Zwolle. 1989. pag. 49.
raliteitslanden niet meer op den
voet van een wingewest te zullen
behandelen, maar integendeel als
haare zuster te erkennen en ook
doen deelen in die rechten van
gelijkheid, vrijheid en broederschap,
welke aan vrijgebooren menschen
voegt, en in allen opzigten toe
komt.' Een zuster die met broeder
lijke genegenheid wordt bejegend.
Kan het mooier? Samen stelden de
delegaties een 'conceptplan van
tusschenbestuur' op, dat van kracht
zou zijn tot 1 januari 1796. De
Staten-Generaal erkenden de Provi
sionele Representanten van Bataafs
Braband en belastten hen met de
'administratie' van de provincie. Er
zouden 54 representanten worden
gekozen. De vier gedelegeerden van
de Staten-Generaal zouden die 54
verdelen in 27 vaste leden en 27
plaatsvervangers. Stad en Land van
Bergen op Zoom kregen samen met
Stad en Land van Steenbergen recht
op vijf vaste zetels. Het nieuwe
provinciebestuur zou ook de verkie
zingen voor de Nationale Vergade
ring organiseren. Een belangrijke
toezegging was verder dat de Raad
van Brabant die in Den Haag zetel
de, spoedig zou worden vervangen
door een Hof van Justitie in Den
Bosch. De Brabantse onderhande
laars aanvaardden het conceptplan
op voorwaarde dat de inwoners van
hun provincie het eveneens zouden
accepteren.
5. 'Wij willen gene kluisters'.
Hoe zouden de Brabanders de
oplossing van het geschil beoorde
len? Volgens de leer van de volks
soevereiniteit lag bij hen de eindbe
slissing. Pieter Vreede en Joannes
Alexander Krieger (1759-1832)
ontwierpen een proclamatie, waarin
ze de bevolking aanspoorden om de
overeenkomst goed te keuren.
Laatstgenoemde was een boekdruk
ker en vooraanstaand patriot uit
Grave. De proclamatie eindigde met
de woorden: 'Bataafs Braband is
verlost; Bataafs Braband zal vrij en
gelukkig zijn' 'Zou het volk genoe
gen nemen met het uitstel van de
'verlossing' tot 1 januari 1796? De
Provisionele Representanten van
Bataafs-Braband stuurden het plan
met de proclamatie van Vreede en
Krieger naar de municipaliteiten.
Elke plaats raadpleegde op eigen
wijze haar mannelijke inwoners.
Belangrijk voor de uitslag was, hoe
de municipaliteit zelf tegenover het
plan stond. Veel invloed ging er
verder uit van de vaderlandse socië
teiten die inmiddels in vele plaatsen
waren opgericht. Vaak matigden die
zich het recht aan, om een wakend
oog te houden op het beleid van de
municipaliteiten. Ze voelden zich
een soort 'comité's van waakzaam
heid' en als zodanig waren ze
dikwijls fanatieker dan het plaatse
lijk bestuur. Dat was bijvoorbeeld
duidelijk het geval in Den Bosch,
waar op 8 juni een sociëteit was
opgericht onder de naam: 'Eindelijk
uit d'Onderdrukking'. Haar eerste
president was Willem Pieter Huart
(1762-1820), een felle patriot. Op
15 juli ging hij met 21 leden van de
sociëteit naar de vergadering van de
Bossche municipaliteit om daar een
protest voor te lezen tegen de
overeenkomst. Volgens hem was
De Waterschans nr. 2 1996
Baronie van Breda en
Markiezaat van Bergen op Zoom
J'ijnaart
U,fr,e> i
Alphen
Bergen
C Sprunde l-Hertog G Baarle-Hertog
D Zwidert-Hertog
Afb. 5. Overzicht van West-Brabant omstreeks 1795 met onder meer de
jurisdictiën van Stad en Land van Bergen op Zoom. Uit: Historische kaart
van Noord-Brabant 1795. 's-Hertogenbosch. 1988.
het plan in strijd met de rechten
van de mens en de burger en met
de verklaringen van de Provisionele
Representanten vanójulij.l. Daarin
stond immers duidelijk: 'De slaver
nij van eenen dag is nog te lang
voor een vrije ziel" en iets verder:
'Wij willen gene kluisters zelvs
voor geen ogenblik", laat staan dus
voor vijf of zes maanden.
De sociëteit verzocht de municipali
teit dan ook dringend, de Provisio
nele Representanten te verbieden
om binnen de muren van Den
Bosch mee te werken aan het bera
men of laten drukken van zulke
vernederende concepten. De muni
cipaliteit vroeg bedenktijd tot haar
avondvergadering. Toen kwamen er
wel dertig leden van de Bossche
club op bezoek. Die hadden intus
sen het hele conceptplan artikel
voor artikel doorgenomen en van
kritiek voorzien. Gelukkig hadden
ze-nog geen tijd gehad, om al die
bemerkingen te doen drukken, zodat
de municipaliteit na alles te hebben
aanhoord, kon antwoorden: 'Wij
willen eerst de gedrukte stukken
afwachten alvorens te besluiten. 'De
sociëteit stuurde alle municipalitei
ten van het gewest een exemplaar
van haar kritiek en zo kreeg ook
Krieger het protest onder ogen. Hij
reageerde prompt met een 'weder
legging' en ook die werd gedrukt
en verspreid, maar niet door de
sociëteit natuurlijk. Mede door
toedoen van de Bossche sociëteit
kreeg de stad een andere naam:
Brutusbosch of Brutus Bosch. Het
woord hertog moest uit de naam
verdwijnen als zijnde een herinne
ring aan de tijd dat er nog adel was,
dus aan de standenmaatschappij.
Brutus was een van de moordenaars
van Julius Caesar en gold in de
ogen van de patriotten als een
verdediger van het Romeinse Rijk
tegen de heerschappij van een man.
Huart en de zijnen gingen in hun
kritiek zo ver dat ze de Provisionele
Representanten van Bataafs-Bra
band het recht ontzegden, om
namens de Brabanders te onderhan
delen. Het volk had hen immers
niet rechtstreeks gekozen en dus
waren ze onwettig en was alles wat
ze deden als representanten even
eens onwettig. Krieger benadrukte
dat de soevereinitiet van het volk
ten volle werd erkend, want het
volk zou het plan goedkeuren of
verwerpen. Van verkrachting van
rechten was daarom beslist geen
sprake. Bovendien was het tussen
plan van voorbijgaande aard; het
gold slechts voor korte tijd. Op 31
december zou het doel zijn bereikt,
want dan zou Bataafs-Braband in
alles gelijk zijn aan de overige
gewesten. Wel zouden de Sta
ten-Generaal tot 1796 de gebruike
lijke inkomsten behouden, maar ze
mochten geen nieuwe belastingen
invoeren. Nadat Hun Hoog Mogen-
den hadden bericht dat ze akkoord
gingen met het compromis lag de
beslissing over het wel of niet
doorgaan van het tussenbestuur in
handen van de Brabanders. In Den
Bosch diende de sociëteit een lijst
met 1750 handtekeningen tegen het
plan in bij de municipaliteit van de
stad. Een dag later (25 juli) kreeg
het stadsbestuur van Den Bosch
bericht dat in Kempenland acht
dorpen het plan hadden goedge
keurd, twee niet en zes eerst wat
meer informatie wilden. Diezelfde
dag dreigde het college van Provisi
onele Representanten Den Bosch te
verlaten, omdat het zich bedreigd
voelde. Meerdere leden van de
Bossche sociëteit gedroegen zich
steeds agressiever bij het onder
druk zetten van kiesgerechtigden.
Ook uit naburige plaatsen kwamen
klachten over het brute optreden
van Bossche tegenstanders van het
conceptplan.
6. Voor of tegen het Plan van
Tussenbestuur?
Op 26 juli maakte de municipaliteit
van Den Bosch bekend hoe de
volksraadpleging in haar gemeente
zou geschieden. Alle mannen van
20 jaar en ouder, die een jaar of
langer in de stad woonden en niet
'van den armen' trokken of 'inha-
biel' waren, mochten op 30 juli hun
oordeel geven. De stembiljetten
werden aan huis bezorgd en na
invulling meteen weer ingenomen.
Van de 1938 uitgebrachte stemmen
waren er 465 voor het plan en 1473
tegen. Zo ging het niet overal. In
Grave en het Land van Cuyk ver-,
klaarden de stemmers zich unaniem
voor het plan. Vreemd is wel dat
als gevolg van deze uitslag twee
personen uit de municipaliteit van
Grave stapten, omdat ze tegen het
plan van tussenbestuur waren. Wat
zouden de andere plaatsen en regi
o's doen? De spanning groeide.
Elke stad, dorp of streek raadpleeg
de de inwoners op eigen wijze. Dat
is ook aan de uitslagen te merken.
Soms geeft men precies het aantal
voor- en tegenstemmers op, elders
laat men alleen maar weten, of het
plan aanvaard is of verworpen. De
municipaliteit van Oisterwijk
schreef voor 20 juli een vergadering
uit voor alle dorpen van het kwar
tier. Afgevaardigden van 26 ge-
