BERGEN OP ZOOM
48
49
De Waterschans nr. 2 1996
bevoegdheid de Koudemarkt
zonodig tot Kerstmis te verlengen
(3), waarmee men tegemoet wilde
komen aan kooplieden die vaak
ernstig door slechte weers
omstandigheden werden belemmerd
doordat ze met op tijd konden
beginnen.
De hele streek rondom de Schelde
is voor kooplieden uitzonderlijk
gunstig, omdat de Bergse Paasmarkt
praktisch direct aansluit aan de
Antwerpse Pinkstermarkt, terwijl de
Septembermarkt in Antwerpen weer
aansluit aan de Koudemarkt in
Bergen op Zoom. Zodoende blijven
er maar enkele maanden over
waarin de koopman niet kan pro
fiteren van de marktvrede en ge
leide. Een laatste probleem rond de
hele opbouw van het jaarmarkt
systeem blijft dat kooplieden soms,
bij slecht weer en ijsgang, niet op
tijd weg kunnen komen en dus het
risico lopen buiten de marktvrede te
geraken. Ze lopen dan het gevaar
om gearresteerd te worden voor de
schulden van anderen: landen of
steden waar ze vandaan komen, en
vervolgens in gijzeling gehouden te
worden tot die betaald zijn. Philips
de Schone treft in 1495 een
regeling waarbij ook dat bezwaar
wordt ondervangen. Het hele jaar
door zullen alle kooplieden die zich
binnen het gebied bevinden, tot ver
de Schelde op en tot aan Ant
werpen, vrijgesteld zijn van schul
den en verplichtingen van anderen.
Er volgen nog enige schermutse
lingen met de hertog rond de
tijdsduur van de markten rond
1500; de Bergse Heer weet de
bestaande gunstige privilegiën te
behouden. Het Bergse stadsbestuur
zit ook niet stil. Zij verleent
sommige naties allerlei voorrechten
en zorgt bovenal voor een goede en
snelle rechtsspraak. Daarmee is de
opbouw van het raamwerk van
privileges rond de Bergse jaar
markten voltooid.
De Markiezaatsfeesten
In eerste instantie lijken de Braderie
en de Bourgondische Krabbenfoor
rechtstreeks teruggevoerd te kunnen
worden op de traditie van de
jaarmarkten in Bergen op Zoom in
de late Middeleeuwen. Enige nadere
analyse echter brengt verwijzingen
naar de Markiezaatsfeesten aan het
licht. De Markiezaatsfeesten werden
voor het eerst in 1938 gevierd en in
1987 nogmaals; aanleiding was het
heuglijke feit dat Bergen op Zoom
650, c.q. 700 jaar een aparte
Heerlijkheid was.
In 1287 sterft de regerende Heer
van het Groot-Bredase land, Arnout
van Leuven, kinderloos. Met
instemming van de hertog van
Brabant wordt zijn erfenis verdeeld
tussen twee neven, bij welke
gelegenheid Gerard van Wesemale
de eerste Heer wordt van de
zelfstandige Heerlijkheid Bergen op
Zoom. (Hij kan zich, wegens zijn
deelname aan de slag bij
Woeringen, pas in 1288 feitelijk
met de zaken die de Heerlijkheid
aangaan bezighouden. Vandaar de
keuze om het feest eerst in 1938 te
vieren). Voor Bergen op Zoom is
dat een zeer belangrijke gebeurtenis
omdat het daarmee zelfstandiger
werd, én een regeringsmiddelpunt.
Deze eigen Heer wordt pleitbe
zorger van de belangen van Bergen.
Als ridder en edelman aan net hof
en in allerlei krijgsbedrijven van de
Brabantse hertog is hij zeer nauw
betrokken bij diens activiteiten.
Deze nauwe band met de hertog zal
in later jaren in de vorm van
allerlei privileges voor de stad
Bergen op Zoom haar weerslag
hebben. De Markiezaatsfeesten van
1938 beslaan een periode van 11
dagen, waarin een uitgebreid pro
gramma wordt afgewerkt en waarin
vele verenigingen die in Bergen op
Zoom actief zijn participeren.
Hoofdthema van dit feest is de
herdenking van het 650 jarig
bestaan van het Markiezaat Bergen
op Zoom (overigens is dat
historisch gezien onjuist; Bergen op
Zoom kreeg pas veel later
markiezen). Men verwijst in het
'Officieel Programmaboek van de
Markiezaatsfeesten van Bergen op
Zoom' naar het roemrijke verleden,
en de grote historische, staatkundige
en economische betekenis die
Bergen op Zoom in het verleden
heeft gehad. Getuigen daarvan zijn
een aantal zeer fraaie monumenten.
Tegelijkertijd wordt echter aange
haald dat het haast niet toelaatbaar
lijkt om 'in deze tijd van
werkeloosheid, gebrek en armoede,
Afb.4. Affiche ter gelegenheid van
Bergen op Zoom 650 jaar.
en demoralisatie door het gebrek
aan arbeid feest te vieren. Het feest
moet wel gevierd worden, maar op
niet al te uitbundige en te kostbare
wijze, zoodat niemand zich eraan
stooten kan en zal. Dan verhoogt
het op blijvende wijze de goede
burgergemeenschapszin, dan kan
iedereen van harte meevieren en de
minst gesitueerden worden dan ook
niet vergeten. Dat moet ook niet.
Eenig extra's voor hen en 't feest is
in alle opzichten gemotiveerd. Dan
brengt heel het feest 'geld onder de
menschen' en de naam van Bergen
op Zoom wordt er weer meer door
bekend en geroemd en we plukken
er later bij voortduring de goede
vruchten van' (4). In het pro
gramma, dat zich nadrukkelijk op
Oud Bergen concentreert, vinden
we een enkele aankondiging
aangaande de opening van de
winkelweek. Daarnaast allerlei con
coursen, ofwel zang, ofwel hip
pisch, ofwel voor hengelsporters en
atleten, concerten, wielerweds
trijden, militaire demonstraties, en
congressen. De 'Groote Historische
Optocht', met als subtitel Bergen op
Zoom door de jaren heen, is
blijkbaar het klapstuk van het feest.
Er zijn zelfs voorlopers van de 'NS
trein-toegangsbewijzen' te ver
krijgen op stations in de wijde
omgeving. Deze optocht met talloze
De Waterschans nr. 2 1996
praalwagens en groepen die elk een
deel van die rijke historie voor
stellen moet zeer indrukwekkend
geweest zijn.
De nadruk lijkt bij dit feest vooral
op sociale aspecten gelegen te
hebben, op 'Gemeinschaft' in plaats
van 'Gesellschaft'. De hiervoor
aangehaalde inleidende passage ten
aanzien van minder gesitueerden
geeft daar blijk van, evenals de
enorme activiteit die door het
verenigingsleven tentoongespreid
wordt. Het is een middel om in
slechtere tijden de gemeenschapszin
en solidanteitsgedachte aan te
wakkeren. Het is met name de
combinatie van winkelfeest cn
aandacht voor de rijke historie van
de stad die men in de latere
Braderie en Bourgondische Krab
benfoor terug kan vinden.
De 'architect' aan de wieg van de
Markiezaatsfeesten was C.J.F.
Slootmans, gemeentearchivaris van
Bergen op Zoom, en een zeer actief
Bergenaar.
Wanneer, hoe, en door wie wordt
het feest gevierd?
De Braderie
De eerste Bergse Braderie komt in
1965 'bescheiden maar goed' van de
grond als een driedaags winkelfeest
in augustus. Het Braderieterrein
beperkt zich tot een gebied in het
oude centrum van de stad. Andere
winkeliers die willen deelnemen
krijgen een kraam op de Grote
Markt toegewezen. De Braderie
speelt zich dagelijks af van 's
middags 15.00 tot 's avonds 22.00
uur. Het gebied is deels afgesloten
voor het verkeer en feestverlichting
en een geluidsinstallatie moeten de
feestvreugde verder vergroten. Op
de markt een oliebollenkraam en 's
avonds een bal champetre. Het
bestuur van de vereniging ambieert
op termijn een Benelux jaarmarkt in
Bergen op Zoom. 'Een groots
opgezette braderie die de aandacht
moet vestigen op Bergen op Zoom
als het aantrekkelijke en goed
gesorteerde koopcentrum voor West
Brabant en een deel van Zeeland.
Door het inschakelen van een aantal
folkloristische elementen zoals oude
klederdrachten bij de neringdoenden
cn historische gevelversieringen
wordt met deze braderie een
verband gelegd tussen de roemrijke,
en voor een deel op de handel
gerichte geschiedenis van Bergen
op Zoom en de moderne tijd' (5).
De Braderie wordt aangeprezen als
een feestelijke winkelweek, waarin
zich het kleurige gebeuren van
koop en verkoop, het aanprijzen
van waren en het loven en bieden
zoveel mogelijk in de buitenlucht
afspeelt zoals het in vroeger eeuwen
waarschijnlijk ook hier is geweest
en zoals het nu nog is in streken die
milder door de natuur zijn
gezegend.
In 1967 wordt voor de eerste keer
een kunstmarkt van allure ge
houden. Daarvoor werd de
binnenplaats van het stadhuis
gebruikt (nog voor de bouw van het
nieuwe stadhuis, dat nu mogelijk
weer zal worden afgebroken). Veel
winkeliers sieren het uitwendige
van hun zaken op met Oudhollandse
geveltjes om de sfeer en de ge
zelligheid te verhogen. Het voor
nemen bestaat zelfs om er een
stadspoort bij te bouwen. De functie
van de Braderie wordt door een van
de deelnemers treffend beschreven:
'Een braderie in deze tijd van het
jaar kan een prachtig verlengstukje
zijn van de uitverkoop: een extra
kans om niet geruimde producten te
slijten', en 'De periode waarin de
Braderie valt is een soort dood tij
voor het zakenleven. De vakanties
zijn dan zowat op hun hoogtepunt.
Juist om die tijd te overbruggen is
de Braderie erg gunstig' (6).
Als nieuw folkloristisch element in
het geheel wordt in 1970 gestart
met de verkoop op de markt van
het 'broodje os'. Een plaatselijke
kok braadt een os aan het spit en
het vlees daarvan wordt op brood
verkocht. Jaarmarkten als middel
eeuwse braderies: de braderij is de
plaats waar het vlees van os, kalf,
varken, speenvarken, van schaap of
lam (aan het spit) geroosterd en
verkocht werd. Daarnaast ook
speciale worstsoorten, haantjes en
hoenders. Aan deze braderijen
dankt de markt ook haar naam. De
gewoonte stamt uit de late Middel
eeuwen, toen de markten gehouden
werden in het begin van het jaar
(Paasmarkt) en het eind van het jaar
(Koudemarkt, in november en de
cember). In de koudere tijden van
het jaar dus, waar wat warms wel
aftrek vond. Er wordt geappelleerd
aan nostalgische sentimenten, aan
gevoelens van -ons kent ons-:
het geheimzinnige verlangen
van de mensen naar een beetje
romantiek in een intiem,
gemoedelijk, en met oud cul
tuurgoed gezegend binnenstadje.
Maar in onze zakelijke en
verschralende samenleving is dat
ook wel te verklaren'(7), en het
is inderdaad een festijn van de
ontmoetingen. Wij zagen Berge-
naren van wie het bestaan ons sinds
jaren alleen nog bekend was van
horen zeggen. Een sfeer van
families onder elkaar en van - weet
je nog wel oudje -(8).
Zo ook een merkwaardig feest
dus, dat vanuit een Bourgondisch
verleden die elementen heeft
aangedragen die direct passen bij de
hang naar het oude, romantische en
oerdegelijke waaraan de stedeling
in dit tijdperk van automatisering
en structurering klaarblijkelijk
behoefte heeft' (9).
Meer van deze historische
elementen worden in de entourage
opgenomen. Er komt een Miss
Braderie-verkiezing: de dame in de
mooiste middeleeuwse kledij. De
start van de Braderie wordt
gemarkeerd door trompetgeschal
van herauten en het voorlezen van
de openingsoproep door de stads
omroeper. Een demonstratie van
oude ambachten werd ingevoerd en
ondernemende middenstanders ste
ken zich in historisch kostuum; de
voorzitter van de jury zou het liefst
een groot deel van de Bergenaren
in middeleeuwse kleding zien
verschijnen op de Braderie.
In 1974 wordt het oude stadsdeel
inmiddels gemarkeerd door de
Bospoort, de Steenbcrgsestraat en -
poort, Lievevrouwepoort, Wouwse-
poort; de Lievevrouwepoort is
daarvan de enige authentieke, de
andere zijn replica's. Een titelstrijd
om 'de beste pui' (nagemaakte
middeleeuwse) voor middenstanders
wordt in het leven geroepen,
evenals een standwerkerscompetitie.
Maar ook tekenen zich conflicten
af: er vmden uitsluitingen plaats
met als argumentatie het behoud
van het karakter van de markt. Zo
wil een luchthaven een compleet
