122
123
De Waterschans nr. 4. 1996
Afb.2. Voordeur postkantoor (foto: GAB).
verbouwd tot postkantoor, om later,
bij de opkomst van telefonie en
telegrafie vervangen te worden door
een daarvoor speciaal ontworpen
postkantoor.
De collega-Rijksbouwmeester van
Knuttel, de architect C.H. Peters,
die het noorden en oosten van het
land bediende, bouwde in de perio
de voor en na de eeuwwisseling
meer dan 100 postkantoren (2).
Knuttel, die meer werkzaam was in
het zuiden bleef daar maar weinig
bij achter. Reeds in 1884 werden
vanwege de grote bouwproductie
standaardplattegronden opgesteld,
zodat ook andere dan de Rijks
bouwmeesters een postkantoor
zouden kunnen ontwerpen en bou
wen. In de praktijk is daar echter
weinig of geen gebruik van ge
maakt, omdat men het vrijwel altijd
noodzakelijk achtte het ontwerp
goed aan te passen aan de plaatse
lijke situatie. De fraaie inpassing
van het postkantoor van Bergen op
Zoom in het fijnmazig stedelijk
weefsel is daar een goed voorbeeld
van.
Na een vergunning van burgemee
ster en wethouders van Bergen op
Zoom voor het slopen van het oude
postkantoor en de twee daarnaast
staande woningen (de derde woning
was blijkbaar al gesloopt), werd in
1912 begonnen met de nieuwbouw.
Aannemer J.W. Mathijs, de bouwer
van het nieuwe postkantoor, vroeg
op 14 juni 1912 om een wisseling
van de rijrichting van de stoomtram
door de Zuivelstraat, omdat vanwe
ge de ontgraving ten behoeve van
het fundament tot 3 meter diepte
instortingsgevaar dreigde.
Na de ingebruikname van het post
kantoor houdt dit tot 1962 die
functie. Daarna wordt het ingericht
als belastingkantoor en blijft als
zodanig tot 1992 functioneren.
Met name door die herbestemming
is het oorspronkelijke interieur
vrijwel geheel bewaard gebleven en,
niet, zoals bij de meeste andere
postkantoren, in de jaren 1960-1990
gemoderniseerd. In 1987 werd het
gebouw, waarvan toen al bekend
was dat het vrij zou komen, betrok
ken bij een prijsvraag met een jury
onder leiding van Rijksbouwmee
ster Van Gooi. Doel van de prijs
vraag was, eventueel in combinatie
met aanzienlijke sloop, een nieuwe
winkelfunctie te ontwerpen voor de
locatie van het postkantoor en de
gebieden daarom heen. Geen van de
prijswinnaars ging echter uit van de
herbestemming van de bestaande
bouwmassa, zodat dit aspect ook
verder niet meer aan de orde is
geweest. Sinds 1992 staat het ge
bouw leeg in afwachting van sloop
om plaats te maken voor een
nieuwbouwproject van winkels en
woningen.
3. Beschrijving van het gebouw
Het gebouw is opgetrokken uit
donkerrode baksteen op een U-vor-
mige plattegrond. Het heeft afwisse
lend een tot vier bouwlagen en is
grotendeels voorzien van leien
daken met maasdekking.
Voorgevel
De voorgevel wordt gedomineerd
door de ingangspartij met daarbo
ven oorspronkelijk de aanduiding
post en telegraaf (thans verdwenen).
Deze entree bestaat uit dubbele
gelakte houten deuren, gevat in een
rijk bewerkte natuurstenen omlij
sting. Aan weerszijden van de
entree zijn, geheel symmetrisch,
twee historiserende kruisvensters
opgenomen met een roedenverde-
De Waterschans nr. 4. 1996
Afb.3. De goot rust op versierd houten gootklossen met een waaiermotief
(foto: GAB).
ling. Tussen de entree en de oor
spronkelijke aanduiding post en
telegraaf zijn vensters omlijst door
natuursteen aangebracht, gevuld met
ongedecoreerd glas-in-lood.
Op de eerste verdieping van de
middenpartij zijn drie identieke
vensters opgenomen met roeden in
de bovenlichten. Om de monumen
taliteit en de symmetrie te verster
ken is het middelste venster opge
nomen in een rijke gedeeltelijk
natuurstenen decoratie. De daar
boven aangebrachte goot rust op
versierd houten gootklossen met een
waaiermotief. De gootklossen
worden omvat door decoratief
metselwerk. De rechterpartij bevat
de dienstingang, eveneens voorzien
van een bewerkte natuurstenen
omlijsting en aan de bovenzijde
voorzien van soortgelijke vensters
als bij de hoofdentree.
In de linkerpartij is de voor een
postkantoor uiteraard zeer belangrij
ke brievenbus aangebracht, geheel
uit grijze hardsteen met een decora
tieve rand van het zelfde materiaal.
De beide zijdelen zijn bekroond
door een klokvormige geveltop
afgezet met natuursteen en in het
boven de voorgevel geplaatste
zadeldak is een dakkapel opgeno
men met een halfronde houten
afsluiting.
Hoekpartij
De beschouwer wordt het meest
getroffen door de hoekpartij met de
naar voren springende traptoren met
vier verdiepingen (tekening 2).
Deze toren heeft zeer historiserende
smalle nisvormige vensters met een
kleine roedenverdeling. De op de
toren geplaatste achtzijdige spits
rust op een bakstenen uitkraging en
is, evenals de andere daken, gedekt
met leisteen. Links van de traptoren
is de oorspronkelijke houten dubbe
le deur vervangen door een meer
modem ontwerp. De gevel boven
deze deur eindigt eveneens in een
klokvormige geveltop, net als de
andere geveltoppen uitgevoerd met
een siersmeed-anker.
Overige gevels
De overige geveldelen bestaan voor
een groot gedeelte uit platgedekte
eenlaags vleugels met daarin kruis
vensters met een roedenverdeling in
het bovenlicht. In de achtergevel is
een klokvormige topgevel opgeno
men, waarin op de eerste verdieping
dubbele openslaande deuren vanuit
de directeurswoning toegang geven
tot het balkon.
Interieur
Bijzonder aan dit postkantoor is de
nog grotendeels gave indeling en
uitvoering van het interieur. Monu
mentaal daarbij zijn in de hal en
vestibule de terazzovloeren, de
wanden met geglazuurd groene en
gele bakstenen en de dubbele deu
ren met dubbele koperen handgre
pen. Bijzonder in de lokettenhal
zijn de geblokte vloer en de glazen
kap met glasroeden, afwisselend
gedragen door consoles, korbelen
en geschorde stijlen. Voorts vallen
op de directeurskamer met houten
lambrizering, de originele geprofi
leerde deur-en vensteromlijstingen
en de bewerkte houten trap.
4. Rijksbouwmeester Knuttel
Het postkantoor van Bergen op
Zoom is zeer illustratief voor het
werk van Daniël Elisa Cornelis
Knuttel (1857-1926). Een tot voor
kort vergeten bouwmeester die
liever een evenwichtig straatbeeld
creëerde dan een opvallend ont
werp. Juist nu een monument op
zichzelf minder belangrijk wordt en
steeds meer wordt gekeken naar het
monument in zijn omgeving begin
nen de bijzondere kwaliteiten van
Knuttel op te vallen. Knuttel was in
zijn tijd ook een manager avant la
lettre, die een fijne neus had voor
getalenteerde medewerkers en hen
ook zoveel mogelijk ruimte liet. De
ontwerpen van het Tweede District
van Landsgebouwen, waaraan
Knuttel van 1892 tot 1923 leiding
gaf, zijn dan ook zelden geheel van
zijn hand. Juist in die periode
maakt het district een onstuimige
productiegroei door, waardoor hij
zich veelal moest beperken tot
Afb.4. De brievenbus geheel uit
grijze hardsteen met een decoratie
ve rand van het zelfde materiaal
(foto: GAB).
