6
Wetenswaardigh eden
over verlic/itingskronen
en gewelfrozetten
in de Sint Gertrudiskerk.
door: Kees Booij.
7
De Waterschans nr. 1. 1997
Afb.8. Foto: A. Zandstra.
bijna compleet stuk vaatwerk op,
dat in ouderdom en vorm een
bijzonderheid genoemd mag worden
(afbeelding 7 en 8). Aan de hand
van enige begeleidende fragmenten
van geïmporteerde Rijnlandse
steengoed kannen, waarvan de
ouderdom bekend is, kan de teil
gedateerd worden in het laatste
kwart van de 13de eeuw. Het
voorwerp is op de schijf gedraaid,
vermoedelijk in Bergen op Zoom,
en meet ruim een halve meter in
doorsnede. De rand is versierd met
een golvend patroon van vinger
indrukken. De teil staat op drie
voeten, die niet zoals bij de meeste
voorwerpen uit die tijd van
vinvormige geknepen stukjes klei
zijn, maar van massieve lobben, aan
weerszijden versierd met vinger
indrukken. Verder heeft de teil geen
gewone oren maar twee korte
knopvormige uitsteeksels die goed
in de hand liggen. Fragmenten van
een soortgelijke kleinere teil werden
eerder gevonden in de Koren
beursstraat (16).
Het voorwerp diende waarschijnlijk
als waterbekken of wasted; er zit
geen spoor van organische aanslag
of beschadiging aan de binnenkant.
Wel zijn de standlobben afgesleten
door langdurig gebruik. De teil is in
gebroken toestand in de kuil gewor
pen. Gebeurde dit door iemand uit
de buurt tijdens het dichtgooien van
de put, of heeft de teil iets te
maken gehad met de
werkzaamheden ter plaatse? We
zullen het nooit weten.
Conclusie
Een opgraving op een terrein van
amper 80 vierkante meter leverde
een schat aan informatie op en gaf
aanleiding tot nieuwe ideeen over
de ouderdom van het Markiezenhof
en de ontwikkeling van het Beurs
plein. Eens te meer blijkt dat er
werkelijk geen enkel plek in de
Bergse binnenstad te is, waar geen
waardevolle geschiedkundige
informatie bodem besloten ligt.
Aantekeningen
1. Met speciale dank aan Alexander van
der Kallen, Adrie Raats, Bas
Warmoeskerken en An Zandstra, die ook
hielpen bi) de uitwerking van dit verslag;
2. W.A. van Ham, Het Markiezenhof te
Bergen op Zoom (Bergen op Zoom 1986)
35 en 36; 3. W.A. van Ham en C.
Vanwesenbeeck, Gids voor oud Bergen op
Zoom (Antwerpen 1983) 105-106; 4. SA 1
f.71vo; SA 5048 f.49; 5.SA 5044 f.ll4vo;
6.Van Ham, 'Markiezenhof', 53; 7. ARR 5
f17 vo 8. Mededeling Mw.
R.Weyts-Ramondt; 9.SA 809 f.18; 10.SA
5062 f.225; ll.SA 5061 f.30; 12. j.G. Hurst
e.a., Pottery produced and traded in north
west Europe 1350-1650 (Rotterdam 1986)
251 en fig.122; 13.1dem, 200; 14. H.E.
Henkes, Glas zonder glans (Rotterdam
1994), 170-173; 15. R. Meischke, 'Het
Markiezenhof te Bergen op Bergen op Zoom
gebouwd en beschouwd (Alphen a/d Rijn
1987) 10; 16. W.A. van Ham (red.), Te gast
bij Sint Maarten. Bergen op Zoom, 1993)
42.
Door de brand die de St.
Gertrudiskerk op 10 april 1972
teisterde, tijdens de in uitvoering
zijnde restauratiewerkzaamheden,
werd aanzienlijke schade aangericht
aan het kerkgebouw en ging
nagenoeg de gehele uit het midden
van de 18e eeuw daterende
inventaris verloren. Ook veel van
de inventarisonderdelen en gebrand
schilderde glas-in-loodpanelen uit
de voormalige St.Josephkerk op het
Pastoor Joorenplein, die in verband
met de sluiting en sloop van dat
kerkgebouw naar de Gertrudiskerk
waren overgebracht, zijn toen
vernietigd. Van de 18e eeuwse
inventaris zijn door een toeval
alleen vier fraaie in 1752/53 in geel
koper gegoten grote kaarsenkronen
overgebleven (1).
Ze waren in april 1969, in verband
met de naderende kerkrestauratie,
gedemonteerd en in afzonderlijke
kisten in het Markiezenhof
opgeslagen. Tot 1969 hingen de
kaarsenkronen in het kerkschip
gedeelte, dat toen door middel van
houten wanden was gescheiden van
de rest van de kerk en in gebruik
was als zogenoemde 'preekkerk'.
Bij het inrichten van de kerk in
1986/87, na afronding van de
bouw- en restauratiewerkzaam
heden, zijn twee kronen in het koor
en twee in het oostelijke (2e)
transept opgehangen. Een goede
indruk van een deel van het
kerkinterieur van voor de brand in
1972, met onder andere kaarsen
kronen en orgel, verschaft het
olieverfschilderij dat Fons Gieles
maakte in 1974 en dat nu in de
kerk aan de noordzijde van het
orgel bij de biechtstoel hangt (afb).
Het is na de brand speciaal in
opdracht gemaakt aan de hand van
eerder door hem vervaardigde
schetsen en een aquarel van het
De Waterschans nr. 1. 1997
orgel en omgeving. Een even
treffend beeld van het verbrande
kerkinterieur geeft overigens ook
het olieverfschilderij op doek van
de hand van Willem van Dort Sr.
uit 1914. Het is eigendom van de
Hervormde Gemeente te Bergen op
Zoom en groter van formaat dan
het schilderij van Gieles.
Kort na de brand is in principe
besloten om de schade zoveel als
mogelijk te herstellen en de eind
1969 begonnen restauratie
werkzaamheden voort te zetten.
Omdat er toen van sluiting van de
H. Maagdkerk, aan de overzijde van
de Grote Markt, nog helemaal geen
sprake was en dus ook niet van het
overbrengen van de inboedel
daaruit naar de Gertrudis, werd in
die periode tevens uitgezien naar
inventarisonderdelen ter vervanging
van wat door de brand verloren was
gegaan. Verworven werden onder
andere in 1980 een juweeltje van
een vroeg 18e eeuwse eikenhouten
preekstoel (5), die een plaats heeft
gekregen in de aan de noordzijde
van de stadstoren (bijgenaamd De
Peperbus) gelegen dagkapel,
alsmede in 1974/75 acht laat 19e
eeuwse ijzeren verlichtingskronen
die zijn opgehangen in het
schipgedeelte en in het aanliggende
eerste dwarsschip (5). Ze vormen
een opmerkelijke harmonie met de
oudere koperen kaarsenkronen in
het koor.
De ijzeren kronen en hun
herkomst.
De kronen zijn afkomstig uit de
Nieuwe Kerk aan het Spui te
's-Gravenhage (2). Zie afbeel
dingen.
De van oorsprong voor gas
verlichting vervaardigde kronen
waren daar tijdens de restauratie
namelijk overbodig geworden en
zijn door bemiddeling van architect
Elias Canneman (8), die zowel bij
de restauratie van de kerk te Bergen
op Zoom als bij die in Den Haag
betrokken was, naar de Ger
trudiskerk overgebracht (3). De
kronen zijn in losse onderdelen
gedemonteerd ontvangen. Ze waren
in een lichte kleur geschilderd. In
de loop der jaren gedurende de
restauratie van de kerk is een en
Afb.l. Interieur schipgedeelte Gertrudiskerk voor de brand in 1972. Olieverf
op oud eiken paneel, 43 x 43 cm (zonder lijst). Door: Fons Gieles. 1974.
Foto: Gerard s-Gravendijk 1997.
ander successievelijk schoonge- van Eekeren. Het was mogelijk om
maakt en gerepareerd door Frans er acht voor elektrische verlichting
Afb.2. Foto van gedeelte interieurschilderij van de Nieuwe Kerk aan het Spui
te s-Gravenhagevermoedelijk omstreeks 1915. De schilder, de afmetingen,
de plaats waar het schilderij zich bevindt en de fotograaf zijn onbekend en
konden na verzoek ook niet worden achterhaald bij het Haags Historisch
Museum en het Gem. archief aldaar en ook niet bij de Rijksdienst voor
Monumentenzorg. Aandacht voor de gaslichtkronen en de rozetten tegen de
open kapconstructie.
