De Potteriekes Avant-La-Lettre
De vondst van 13de eeuws potterbakkersafval tijdens
bouwhistorsch onderzoek in de Fortuinstraat
De Waterschans nr. 2 1997
door: Marco Vermunt
In mei van dit jaar werd een bou
whistorisch onderzoek ingesteld
naar huis 'de Sterre' oftewel For
tuinstraat 12. Het pand moest van
onder tot boven beschreven, opge
meten en gefotografeerd worden,
om zijn complete bouwgeschiede
nis nauwkeurig in kaart te brengen.
Zo'n intensief karwei heeft veel weg
van opgraven, zij het dat het hier
vooral om bovengrondse structu
ren gaat, ook al zitten die vaak ver
stopt achter dikke lagen behang en
pleister (1). Bouwhistorisch onder
zoek is niet zomaar een luxe-tijd-
verdrijf. Het dient namelijk twee
doelen: enerzijds wordt de toekom
stige (verjbouwer geïnformeerd
over ouderdom en historische
waarde van zowat elke steen in zijn
of haar pand, zodat bepaald kan
worden hoever men kan gaan bij
restaureren of moderniseren; an
derzijds worden alle bouwhistori
sche details gedocumenteerd in be
schrijvingen, tekeningen en foto's,
wat de algemene kennis over mid
deleeuwse bouwtechnieken aan
merkelijk vergroot.
Het onderzoek in de Sterre leverde
twee verrassingen op. Ten eerste
werd vastgesteld dat het huis nog
een vrij gave en niet alledaagse
15de eeuwse houtskeletconstructie
bevatte van een uitzonderlijke his
torische waarde. Ten tweede kwa
men er onder het huis resten te
voorschijn van een pottenbakkerij,
daterend uit de eerste helft van de
13 de eeuw en daarmee de oudste
tot nu toe gevonden overblijfselen
van dit typisch Bergse ambacht.
Vanwege het belang van deze
vondsten wil ik ze hier in het kort
bespreken, ondanks het feit dat de
uitwerking van het onderzoek nog
in volle gang is.
Bouwgeschiedenis van de Sterre
Het perceel van de Sterre duikt
voor het eerst op in de verkoopac-
ten in 1406, zijnde een onbebouwd
erf, hoogstwaarschijnlijk ten ge
volge van de stadsbrand van 1397.
Het lag tussen de huizen 'Hene
gouwen' (nummer 14, nu hotel de
Gouden Leeuw) en 'Luypaert'
(nummer 10). De straat heette des
tijds nog Potterstraat; de huidige
Potterstraat werd aangeduid met
'Nieuwe Potterstraat (2). Een eerste
vermelding van een huis dateert
van 1436; pas in 1460 werd voor
het eerst de naam 'Sterre' gebruikt
(3). Aan de achterzijde grensde het
aan een erf dat hoorde bij Hene
gouwen, een situatie die ook nu
nog bestaat. Er zijn (nog) geen
schriftelijke aanwijzingen gevonden
voor ingrijpende verbouwingen,
noch in de 15de eeuw, noch later.
De Sterre is een zogenaamd
'dwarshuis' met een bijna vierkant
grondplan van 7 bij 8 meter, be
staande uit een kelder, begane
grond, eerste verdieping en zolder
met vliering, onder een zadeldak
waarvan de nok evenwijdig aan de
straat loopt. Het is gedeeltelijk als
een houtskeletconstructie opge
trokken, dat wil zeggen dat vanaf
de eerste verdieping de dragende
delen niet gevormd worden door
de bakstenen muren, maar door
het eikenhouten geraamte van
muurstijlen, dekbalken en kap-
spanten (zie afbeelding 2). De ou
derdom wordt versluierd door de
geheel tot winkel uitgebroken be
gane grond en de huidige 19de
eeuwse voorgevel, die een oudere
verving. De eerste verdieping heeft
nog de oude zolderbalklaag van
moer- en kinderbalken. De moer-
balken met geprofileerde sleutel
stukken aisten aan de achterzijde
op korbelen en muurstijlen, twee in
het midden en twee ingewerkt in
de zijmuren. Opvallend detail is dat
de muurstijlen niet tot de vloer
doorlopen zoals bijvoorbeeld nog
te zien in het pand 'Onse Vrouwe'
(Grote Markt 5), maar 80 centime
ter daarboven op natuursteen blok
ken bevestigd zijn. De oudste inde
ling is nog vaag af te lezen aan af
tekeningen op de balklaag: er wa
ren naast een voorhal twee grote
kamers met elk een brede haard te
gen de zijmuren.
Het huis heeft een imposante steile
kap van drie boven elkaar ge
plaatste schaargebinten. Op de zol
der zijn tegen de achtergevel de
twee vrijstaande jukken van de on
derste gebinten bewaard gebleven,
evenals de twee in de muur inge
werkte strijkspanten. Hierboven lag
oorspronkelijk nog een vliering van
kinderbalken. Alle onderdelen van
de kap, ook die van de zolderbal
klaag, zijn met houten toognagels
bevestigd en van telmerken voor
zien. Helaas werd nog niet zo lang
geleden de dakbedekking ver
nieuwd, waarbij alle middeleeuwse
eiken sporen en grote delen van de
gordingen verdwenen.
In zijn oorspronkelijke gedaante
had de Sterre een houten gevel, die
sterk overkraagde over de onderpui,
die mogelijk eveneens van hout is
geweest. Ook op zolder stak de
constructie uit over de straat. Deze
zogenaamde 'overstek' was kenmer
kend voor veel middeleeuwse pan
den en diende om het regenwater
te weren van de gevels. In de vorige
eeuw werd de houten gevel met de
pui vervangen door de huidige lijst-
gevel, waarbij de muurstijlen en
korbelen aan de straatzijde verdwe
nen. Op zolder werden de onderste
eiken jukken vervangen door gre
nen exemplaren.
Het muurwerk van de Sterre bestaat
uit kleine bakstenen met een gemid
deld formaat van 41/2x91/2x19 cm.
Een uitzondering is de zijgevel aan
de zuidzijde, die opgebouwd is met
zeer grote stenen (formaat 6x12x24
cm) en nog uit de 14de eeuw da-
76
De Waterschans nr. 2 1997
«itSf
Afb.l. Fortuinstraat 12 (Foto auteur).
