Duizend(en) Bommen en Granaten
De Waterschans nr. 3 1997
door drs. Puck Meijer
Het beleg van Bergen op Zoom
duurde van 12 juli tot 16 september
1747. Tijdens deze negen weken
kwamen er volgens Wagenaar 4000
vijandelijke bommen in de stad te
recht, 20.000 houwitsers (granaten),
vele kanons- en musketkogels en
handgranaten. De Fransen gebruik
ten 600.000 pond buskruit om
deze projectielen af te vuren (1).
De oorlogshandelingen veroor
zaakten uiteraard veel schade, zo
wel materieel als emotioneel.
Schade aan roerende goederen,
zoals meubilair, kleding of keu
kengerei, de derving van inkom
sten door bijvoorbeeld het ont
breken van nering zijn evenals
emotionele schade moeilijk meet
baar. Ons onderzoek spitste zich
dan ook toe op onroerend goed.
Aan de hand van twee schadelijs-
ten met getaxeerde bedragen kon
per huis de schade worden beke
ken (2).
Aangezien de hoogte van een be
drag niets zegt over het soort
schade of hoe ernstig een pand ver
nield is, hebben we deze lijsten ver
geleken met het register waarin de
verpondingen vermeld staan. De
Staten-Generaal publiceerden op
18 januari 1749 een resolutie waar
in ter leniging van de nood in Ber
gen op Zoom vrijstelling van ver
pondingen werd verleend. Bepa
lend voor het aantal jaren van de
vrijstelling was de mate van vernie
ling van een pand. Er waren drie
mogelijkheden 'om de geruineerde
en beschadigde Burgerye van die
stad eenigsints te hulpe te komen,
toegestaen, en te verleenen, eene
twintig jarige remissie der verpon
dingen, over alle de huysen, welke
ten eenemael waeren geruineerd,
om verre gehaeld, of ingevallen, als
mede een tien jarige gelyke remis
sie van alle de huijsen, welke van
binnen geheel waren geruineerd,
dog waer van de daken en muuren
genoegzaem in haer geheel waeren
gebleven, en eindelyk een dierge-
lyke remissie voor den tyd van drie
jaeren, aen alle die huijsen, welke
merkelyke schade hadden geleden
aen daken, muuren of binnen
werk...'. Er volgt dan nog een
waarschuwing dat de remissie wel
aangevraagd moet worden. Dit le
vert in de praktijk problemen op
omdat verschillende huiseigenaren
niet reageren door '...absentie, ig
norantie, als confusie van den
tyd...'Er volgt dan een verlenging
van de aanvraagperiode (3). In het
register staat daarvoor de datum 16
augustus 1749.
106
De Waterschans nr. 3 1997
Oorzaken van de schade
In de eerste plaats zijn de aanhou
dende bombardementen op de
stad de oorzaak van het grootste
gedeelte van de schade. De Hoog
straat wordt in puin geschoten om
dat de meeste kogels die bedoeld
zijn voor het bolwerk Pucelle daar
overheen vliegen. Dominee Folkers
beschrijft als ooggetuige van dag
tot dag hoe de bombardementen
verliepen (4). Gelukkig is volgens
hem niet elke bom een brandbom.
Kogels, bommen en houwitsers
brengen wel schade toe maar het
ergste van alle ellende is brand (5).
In de tweede plaats is het blussen
van de branden niet goed geregeld
en gevaarlijk. De brandmeesters
klagen op 11 augustus 1747 dat zij
de branden die continue ontstaan
niet kunnen blussen door gebrek
aan water. Bovendien zijn de bier
kruiers onwillig de branden te blus
sen, hoewel zij dat verplicht zijn (6).
Bovendien zorgen de vreemde
troepen in de stad regelmatig voor
overlast door te plunderen, ook na
een bombardement. Het is niet
eenvoudig om hen daarvoor te
straffen. Er zijn regelmatig verzoe
ken geweest van het opperbevel in
de stad aan de superieuren om hun
krijgsvolk in bedwang te houden.
Wanneer het om Bambergse en
Wiirtsburgse troepen ging, kon
geen man met de dood worden be
straft zonder voorkennis van de bis
schop (7). Het is gevaarlijk in de
buurt van de branden, de vijand
schiet bovendien gewoon door (8)
en er vallen dan ook doden en ge
wonden bij het blussen (9).
In de derde plaats is er tijdens de
inname van de stad veel vernield.
Volgens de kaart van Hattinga (afb.
1) is blok 54 (Zuivelstraat noord,
Kremerstraat oost en west, Crom-
wielstraat zuid) op 16 september
afgebrand. In een request van 14
april 1749 vraagt de eigenaar van
het pand het Wapen van Nasou in
de Wouwsestraat om hulp omdat
zijn huis tijdens de inname volledig
is vernield (10). Er zijn gevechten
geweest aan de Haven, in de Kre
merstraat, de Vismarkt en de Grote
Markt. Van Löwenthal betreurt de
extra vernielingen: 'Ik had die elen-
dige stad voor plundering willen
beschutten, doch 't is geen mensch
mogelijk geweest zulks te doen.'
(11).
Het is uit de schadelijsten niet op
te maken wanneer en hoe de
schade is ontstaan. Het is mogelijk
dat ook tijdens de bezetting de
schade is vergroot, bij voorbeeld
door gebrek aan brandhout.
Maatregelen om de schade te
beperken
Op 20 juli zijn er zeer hevige bom
bardementen. De kerk wordt in
brand geschoten. De stad neemt
maatregelen: iedere burger moet
een tobbe met water aan zijn voor
deur zetten. De burgers voldoen
aan het bevel (12).
Er wordt afgesproken om tijdens
de belegering altijd twee bierkrui
ers met paard en een met water ge
laden kar te stationeren op de Vis
markt. Om hen tegemoet te komen,
stelt men een ploegendienst in:
twaalf uur op, twaalf uur af (13).
Kinderen worden met dekens en
ander 'bluschtuig' de straat opge
stuurd om nog niet ontplofte
brandbommen daarin te smoren.
Volgens Wagenaar heeft daardoor
een derde van de bommen geen ef
fect (14).
Conclusie
De omvang van de totale schade
bedraagt na optelling van de opge
geven taxaties f 711.160,-- voor de
huizen. Daar komt nog f 47.100,--
bij voor stadsgebouwen, godshui
zen en molens. Deze opsomming
is niet volledig, de Grote Kerk ont
breekt bij voorbeeld. De totale
schade is dus zeker hoger.
Van de ca 1450 huizen die in on
derstaande lijst staan vermeld, zijn
er 329 totaal vernield (schade 1,
rood), 112 huizen zijn van binnen
totaal vernield (schade 2, blauw) en
ca 861 huizen hadden schade aan
daken, ruiten etcetera (schade 3,
groen). Dit komt niet helemaal
overeen met de Hattingakaart (afb.
1De kaart is naar alle waarschijn
lijkheid gemaakt op grond van oog
getuigen. Alleen blokken die ver
nield zijn, staan aangegeven. Dus
geen incidentele panden. Het pand
Lieve Vrouw op de Grote Markt
bijvoorbeeld, is volgens Hattinga
totaal verwoest, terwijl de schade
volgens de taxaties niet zo groot is.
Dit geldt ook voor de Grote Markt
oost en zuid. Wanneer we de af
beeldingen bekijken, blijkt dat de
huizen naast de kerk (Hoogstraat 1-
3) inderdaad nog overeind staan.
Het was volgens de verpondingen
niet erger dan schade 2 (afb. 5).
Het omgekeerde beeld geven de
Penstraat noord, de Engelsestraat
noord en het blok Korenbeurss
straat-Kettingstraat zuid.
De tekening van de Moeregreb-
straat uit 1748 bewijst dat de
schade in die straat niet erg groot
geweest is (afb. 8). Dat komt even
eeens overeen met de vrijstelling
van de verpondingen. Het is niet te
zien of het huis dat als vernield
staat genoteerd ook inderdaad weg
is. Tekenaar Pronk lijkt betrouw
baar genoeg uit ander werk om aan
te nemen dat hij de situatie heeft
getekend zoals hij deze aantrof.
AJb.l. Kaart Anth. Hattinga, 1749. Met stip
pellijnen is aangegeven welke blokken hui
zen totaal vernield zijn in 1747.
V'-V^V 4" x
a A- AX
V" A N i
11g "\-
j
107
2
groote moriaen
cornelis de pauw
vererv.
2
klijnen moriaen
8-1-1762
quirijn menu, mr.zadelmaker
600
4
witten helm
31-10-1749
hemanus termaten
1550
6
tinne schotel
12-12-1755
huybregt de bel, vendumr.
650
8
st.christoffel
19-9-1766
pieter morgen, mr.metselaar
950
10
hartshoorn
10-2-1758
lodewijk suurland, med.doctor
1400
12
klijne harp
17-10-1760
arnoldus la ros
260
14
kl+3 kl. hoefijsers
5-3-1762
jacobus miroe, apotheker
2000
16
groot hoefijser
11-1-1765
bernardus schweitzer, capt.geweldiger
800
18
paeuw
9-1-1750
jan francis looijens
1100
20
woldenburgh
11-12-1750
jan v.overstraten, notaris
1000
20
groene wout
29-11-1754
adr.v.d.gon
22
groene tent
kornelia tissia biesman
vererv.
24
prieel v.roosen
22-12-1752
johan l.v.cattenurch, bailleuw
2500
26
donderbus
8-1-1762
johan l.v.cattenurch, rentmr.geestel.
500
28
groen schild
erfg.costries
vererv.
30
blaeuwe schild
5-3-1762
johan v.coten, capitein
500
32
klijne voetboog
1-12-1754
johan eldermans, mr.timmerman
857
34
spaaneyser
25-6-1756
martinus v.guliker
675
36
klijne sevestar
14-11-1749
roeland willekens
1000
38
groote sevester
nicolaes huwart, huidevetter
vererv.
40/4
magdaleen
29-9-1752
louis meerman
4500
46
vliegend hart
1-4-1768
adriaen drossaers
700
48
timmerman
aagje van dort, wed a.v.dort
50
witte rose
10-9-1779
pieter heek
1450
52
exterke
24-4-1778
jan hendrik mensing te rotterdam
1650
54
eijk
7-1-1752
abraham menu, tavernier
2050
56
oostenrijk
10-6-1763
adriaan baks
900
V>.1 tw' v <•->. pi -AV U 4
X i&SG i V J'I K A -'J y-
»fejSÏ-\
