De Oostenrijkse Successieoorlog in de Nederlanden
De Waterschans nr. 3 1997
genlijk niet beslist was. Aken was
geen vrede, maar een wapenstil
stand. Maria Theresia kon Silezië
niet vergeten en in de strijd tussen
Engeland en Frankrijk om de ko
loniën in Amerika en Indië had
men een rustpauze nodig. In de
Zevenjarige Oorlog (1756-1763)
viel de beslissing. De Republiek
prees zich gelukkig dat het toen
wel neutraal kon blijven. In eigen
land buitten de Oranjegezinden
de val van Bergen op Zoom uit
om de waardigheid van stadhou
der in alle gewesten erfelijk te ver
klaren zowel in de mannelijke als
de vrouwelijke lijn. Het klinkt wel
modern: een vrouw als kapitein-
generaal van het leger en admi
raal-generaal van de vloot. Want
dat was in feite de taak van de
stadhouder van Holland. Willem
IV had als legerleider weinig ge
presteerd. Maar het volk ver
wachtte nog iets anders van hem:
een einde maken aan de misbrui
ken van de regentenoligarchie.
Helaas, ook daarin faalde Willem.
Hij doorzag de situatie niet en liet
zich ook niet raden. Een enkele
verbetering wist de ontevreden
menigte af te dwingen, maar daar
bleef het bij. Teleurgesteld wend
den velen zich af van het Oranje
huis, zeker toen ook Willem V
(1751-1795) niet aan de verwach
tingen kon voldoen.
12. Wat betekende 1747 voor
Bergen op Zoom?
De meest ingrijpende gevolgen
van de val van Bergen op Zoom
raakten de plaats zelf. Een deel
van de stad lag in puin, waaronder
de Grote Kerk. Historische gebou
wen als de Lakenhal op de Grote
Markt en de St.-Petruskapel in de
Hoogstraat gingen voor goed ver
loren (7). Het aantal inwoners
daalde van circa 7.000 tot circa
5.000. Heel wat protestanten ver
lieten voor en tijdens het beleg de
stad en velen van hen kwamen
niet terug. Bouwvakkers en andere
lieden uit de Oostenrijkse Neder
landen namen voor een deel hun
plaatsen in en versterkten het ka
tholieke element. Zij drukten ook
een stempel op de wederopbouw,
die na 1750 inzette en met de vele
gepleisterde gevels een Zuid-Ne
derlands karakter kreeg. Bij de we
deropbouw van woningen ge-
88
De Waterschans nr. 3 1997
bruikte men veel afgebikte stenen
en camoufleerde die vervolgens
met een pleisterlaag die geverfd
kon worden. Zie bijvoorbeeld de
Hoogstraat en let daarbij op de
jaartallen op de woningen. De val
van Bergen op Zoom veroorzaakte
in sommige plaatsen boven de ri
vieren relletjes tegen de katholie
ken, die men verdacht van verraad
(8). Dat nam niet weg dat de bis
schop van Antwerpen een collecte
voor de wederopbouw van Bergen
op Zoom aanprees. De wederop
bouw kon pas beginnen na het
vertrek van de Fransen. Dat ge
beurde op 7 december 1747, re
den voor het stadsbestuur om op
die datum voortaan God 'plegtig-
lyk te danken voor onze Verloss-
inge en Herstellinge' (9).
(1744-1748)
door W.P. van Riemsdijk.
Inleiding
Bij de herdenking van de inname
van de vesting Bergen op Zoom
door een Frans leger op 16 sep
tember 1747 behoort natuurlijk
ook een militair aspect aan de
orde te worden gesteld. Deze bij
drage beoogt evenwel niet op
nieuw een beschouwing te geven
van de gepleegde gevechtshande
lingen tijdens het beleg van Coe-
hooms meesterwerk. Daarover is
in het verleden al veel geschreven
(1). De vraag waarmee wij ons
thans bezig zullen houden is de
navolgende: was de belegering
van de stad opgenomen in een of
ander totaalaanvalsplan van een
Franse opperbevelhebber; en zo
ja, van wie dan wel, wat hield dit
plan in en op welke wijze werd
het ten uitvoer gebracht? Kortom,
de lezer kan hieronder een bena
dering van het onderwerp ver
wachten gezien vanuit Franse
zijde.
De eerste vier jaren van de
Oostenrijkse Successieoorlog
De politieke verwikkelingen in het
Europa van toen werden reeds eer
der beschreven. Zie daarvoor het
artikel van drs G.H.Huijbregts in dit
tijdschrift. Een enkel feit uit deze
beginperiode verdient hier nog de
aandacht. In september 1741 stak,
na lang aarzelen van de Franse re
gering, een leger van 40.000 man
de Rijn over om samen met een le
ger van 20.000 man van de Keur
vorst van Beieren ten strijde te trek
ken tegen die van Maria Theresia,
die behalve Aartshertogin van Oos
tenrijk onder meer ook Koningin
van Bohemen was. Een formele
Franse oorlogsverklaring bleef ach
terwege omdat Frankrijk 'alleen
maar de haars inziens formele
rechten op de Duitse keizerskroon
van Karei Albert, de Keurvorst van
Beieren, wenste te ondersteunen'.
Frankrijk ondersteunde deze Bei
erse wens dus wel met omvangrijke
militaire middelen. Zo sloop als het
ware Frankrijk het Centraal-Euro-
pese oorlogstheater op (zie fig. 1
Opvallend daarbij was dat de
Franse Maarschalk de Belle Isle, ei
genlijk diplomaat en tevens initia
tor van dit plan, ook nog als bevel
hebber optrad van het grootste
deel van dat gecombineerde in
vasieleger. Te veel eer voor hem,
vond menigeen in eigen land. De
Oostenrijkse bezwaren tegen deze
wens van Frankrijk waren duidelijk:
als dit zou gebeuren, zou voor het
eerst sinds 1438 een niet-Habs-
burgse vorst Keizer van het Heilige
Roomse Rijk der Duitse Natie wor
den. Voor Maria Theresia natuur
lijk onaanvaardbaar. Maar hoe een
aanzienlijk Frans-Beiers leger zo
gauw te keren? Haar legers lagen
op dat moment namelijk verspreid
over haar hele, zeer uitgebreide
grondgebied. De beide legers had
den al snel de eerste belangrijke
Oostenrijkse stad Linz ingenomen
en daarmee lag, militair gesproken,
de weg naar Wenen open. Maria
89
Afb.6. Willem IV met Anna van Hannover. Prent door J. Faber naar Ph. van Dijk.
Noten
(1) Zie hiervoor het boek van J. Aalbers: De
Republiek en de vrede van Europa. Gronin
gen 1980; (2) Bainville, Jacques: Histoire de
France. z.p. 1924, p. 239; (3) Geyl, P.: Ge
schiedenis van de Nederlandse stam IV (1701-
1751). Amsterdam 1962 p. 1090; (4) Janssen,
Johannes: Kort en beknopt verhaal van 't ge
passeerde ten tyde van de Overrompeling der
stad Bergen op den Zoom op den 16 septem
ber 1747. Rotterdam 1777 p. 6. (In 1997 op
nieuw uitgegeven onder de titel: De zure
druiven van 1747)\ (5) Geyl a.w. p.1101; (6)
NieuweAlgemene Geschiedenis der Neder
landendeel 9. Haarlem 1980, p. 95; (7)
Slootmans, Komeel: Bergen op Zoom een
stad als een huis. Zaltbommel 1977, p. 62-68;
(8) Geyl, a.w.: p. 1096; (9) Janssen, a.w. p. 34.
Literatuur
Jongste, JAE de: Een bewind op zijn smalst.
Het politieke bedrijf in de jaren 1727-1747. In:
Algemene Geschiedenis der Nederlanden,
deel 9, p. 44-60. Haarlem 1980. In hetzelfde
boek van dezelfde schrijver De Republiek
onder het erfstadhouderschap 1747-1780. p.
73-92. In hetzelfde boek ook 2 hoofdstuk
ken van P. Lenders: De Zuidelijke Nederlan
den 1715-1740 (p. 60-73) en: De Zuidelijke
Nederlanden onder Maria Tlteresia 1740-1780
(p. 92-107).
Wagner, Fritz: Internationale Beziehungen
von 1648 bis 1789. In: Schieder, Theodor
(red.): Handbuch der Europaischen Ge-
schichte. Band 4, p. 10-62, Stuttgart 1968.
Bainville, Jacques: Histoire de France, z.p.
1924
Cobban, Afred: A History of Modem France,
tome 1: Old Regime and Revolution 1715-
1799. Harmondsworth 1963.
Geyl, P.: Geschiedenis van de Nederlandse
stam IV (1701-1751). Amsterdam 1962. p.
946-1082.
Barstra, J.S.: Handboek tot de staatkundige
geschiedenis der landen van onze bescha
vingskring van 1648 tot heden. Eerste deel:
Van 1648-1763, 's-Hertogenbosch 1948.
Slootmans, Korneel: Bergen op Zoom een
stad als een huis. Zaltbommel 1977.
Een degelijk werk van recente datum is het
boek van Reed Browning: The War of the Au
strian Succession. Uitgegeven in 1994.
