De oudste omwalling van Bergen op Zoom
De Waterschans nr. 4 1997
houd van Kijk in de Pot hebben er
het afgelopen jaar herhaaldelijk
met ambtenaren van de dienst
Stadsontwikkeling en met wethou
der Jansen over gesproken, maar in
de gepresenteerde plannen is daar
slechts met veel voorbehoud wat
van opgenomen. Of daar ooit nog
wat van terecht komt? We blijven
natuurlijk contact houden met de
gemeente en zullen verdere plan
nen rond Kijk in de Pot op de voet
volgen.
Garnizoens- en vestingmuseum
Afgelopen jaar hebben vertegen
woordigers van het Gilde Sint-Se-
bastiaan, de archeologische werk
groep In den Scherminckel, de
stichting Cort Heijligers en van
onze Kring ook nog een gesprek
gevoerd met wethouder Bolsius
over de mogelijkheid om alsnog te
komen tot een cultuur-historisch
centrum in het Klein Arsenaal. De
nota daarover die in het begin van
de jaren negentig aan de gemeen
teraad was aangeboden bleek
nogal in de vergetelheid geraakt te
zijn. Hoewel het oprichten van een
bovengenoemd centrum nog steeds
een grote wens is, is de locatie
Klein Arsenaal voor de komende
10 jaar zo goed als zeker afgevallen.
De gemeente heeft het gebouw van
de Dienst Domeinen kunnen ko
pen maar mag het, op straffe van
een fors bedrag aan 'boete? slechts
als opslagruimte gebruiken. Het is
jammer dat de ene overheid de an
dere zo het verder ontwikkelen van
een gebouw tot een multi-functio-
neel cultuur-historisch centrum
onmogelijk maakt. Toch leverde
het gesprek ook nog iets positiefs
op. De wethouder zag wel degelijk
het belang in van het komen tot
een vesting- en garnizoensmuseum.
Een speciale werkgroep is nu bezig
met het voorbereidende onder
zoek. Ook de Geschiedkundige
Kring is vertegenwoordigd in deze
werkgroep. Wij houden u op de
hoogte.
Werkgroepen genealogie en dialect
onderzoek
Binnen onze Kring gaan de twee
werkgroepen overdroten voort met
hun werkzaamheden. De genealo
gen zijn druk bezig met het samen
stellen van een fraai Kwartiersta-
tenboek dat mogelijk volgend jaar
zal worden uitgegeven. Dat hangt
voornamelijk af van de financiële
haalbaarheid. Onderzoek daarnaar
is gestart. In deze Waterschans treft
u van deze werkgroep hun activitei
ten-overzicht aan.
Lidmaatschapsgeld
Zeer onlangs hebt u de acceptgiro
voor de lidmaatschapsbijdrage 1998
ontvangen. Wij verzoeken u het be
drag van 45 gulden, eventueel ver
hoogd met een vrijwillige bijdrage,
zo spoedig mogelijk, maar uiterlijk
vóór 1 februari 1998 over te maken.
Drs. J.EChr. Zwagemakers
Programma van de Werkgroep
Genealogie in het eerste deel van
1998
Op 3 februari zal de werkgroep
voor een beperkt aantal belangstel
lenden een excursie naar de Bra
bant-collectie in de bibliotheek van
de KUB organiseren. Er kunnen
ten hoogste 15 personen aan de ex
cursie deelnemen. De excursie zal
de deelnemers een goed beeld ge
ven van de inhoud van deze groot
ste collectie Brabantica ter wereld
en van de mogelijkheden om deze
collectie te raadplegen. De collec
tie omvat boeken, handschriften,
charters en een topografisch-histo-
rische atlas (kaarten en prenten).
De reis naar Tilburg zal per trein
gemaakt worden. De groep zal om
18.09 uur vanaf het station Bergen
op Zoom vertrekken. Om circa
23.00 uur zullen wij weer terug zijn
in Bergen op Zoom. De reiskosten
zijn de enige kosten die aan deze
excursie verbonden zijn.
Op 26 februari zal drs L.EW.
Adriaenssen, hoofdredacteur van
het tijdschrift 'De Brabantse
Leeuw' een lezing geven. Het on
derwerp van deze lezing zijn de hu
welijkse perikelen en problemen
door de eeuwen. Leo Adriaenssen
zal daarbij ingaan op relaties vanaf
de Middeleeuwen tot rond de laat
ste eeuwwisselingen. Daarbij ko
men overspel, bastaardij en huwe
lijksdispensaties aan de orde. De
lezing begint om 19.30 uur en zal
gehouden worden in de studiezaal
van de Gemeentelijke Archief
dienst Bergen op Zoom, Blokstal
len 2.
Op 25 maart zal de werkgroep in
de gemeentelijke Archiefdienst te
Bergen op Zoom een presentatie
houden voor de Kring. Op deze
avond zal de kwartierstaat centraal
staan. Een kwartierstaat is het over
zicht van de ouders, groot-, over
groot- en bet-overgrootouders van
een bepaald persoon (de proband).
Frank Wierckx zal een lezing hou
den over het nut en onnut van deze
vorm van genealogisch onderzoek
en de valkuilen die u bij deze vorm
van onderzoek tegen kunt komen.
Dit alles aan de hand van echt
Bergse voorbeelden.
Het seizoen eindigt tenslotte op 14
mei met het een genealogisch café
in De Mortier.
Nieuwe leden in 1997
Chr. Alleman, E van de Avert, J.
Bakker, W. Bogers, H. Cortie, J.
Elands, S. Elseman, A Elzakkers, R.
Franken, R. van Hal, Mw. N. Hana-
Hak, G. van der Heijden, G. Homs,
R de Jonge, P. van Kempen, P. de
Koek, P. Kooien, Mw. Y. Kortlever,
J. Kriele, A Kuijpers, Mw. Th. Kü-
pers-Hagens, A Kwakernaak, Mw.
M. Lint-Zwagemakers, Mw. E. van
Loon-Jordans, Mw. drs. C. Meijer,
Mw. A. Mens, J. Neele, Mw. M. van
de Ploeg-Van Rhoon, M. van de
Riet, H. Schneider, M. Stoffels, C.
Teygeler, W. Warmoeskerken, Mw.
W. Zandee-Bruijs, allen uit Bergen
op Zoom. L. Augustijn (Losser), M.
Berger (Brasschaat), J. van Geest
(Halsteren), Heemkundekring Hal-
chterth (Halsteren) D. Leijs (Voor
burg), M. Pietersz (Huijbergen), M.
Veraart (Maryland, USA).
124
De Waterschans nr. 4 1997
Door: Marco Vermunt
In de maand juli van 1997 vond ar
cheologisch onderzoek plaats op
het terrein van de voormalige An-
toniusschool in de Kloosterstraat
te Bergen op Zoom. Het onderzoek
was gericht op de middeleeuwse
omwalling van de stad en kan in
alle opzichten zeer succesvol ge
noemd worden. De blootgelegde
restanten van de wal en de stads
gracht vertellen veel over de manier
waarop de stad in vroeger eeuwen
versterkt werd. Ook kwamen er on
der de wal nog oudere bewonings-
sporen te voorschijn, die stammen
uit de periode waarin Bergen op
Zoom groeide van nederzetting tot
stad.
Sortie Fullenius
Het onlangs afgebroken schoolge
bouw aan de Kloosterstraat werd in
1934 gebouwd als huishoudschool
voor het Sint Antoniusgesticht dat
onderdeel vormde van het klooster
van de zusters Franciscanessen. Dit
klooster dateerde van 1871 en
strekte zich uit tussen de Wasse
naarstraat, Kloosterstraat en Burge
meester van Hasseltstraat. Van het
complex bestaat een mooie lucht
foto, afgebeeld in het platenboek
Oud Bergen op Zoom vanuit de
lucht (1). De huishoudschool be
sloeg een oppervlak van ruim 14 bij
60 meter en was gefundeerd op
voor die tijd gebruikelijke grote be
tonnen putringen. Op de luchtfoto
is de school juist in aanbouw. Het
gebouw stond op de voormalige
vestinggronden, precies in het mid
den van de hoofdwal tussen de
bastions Coehoom en Pucelle.
Deze werken waren geslecht in
1869.
Tijdens het slopen van de school
dit jaar kwamen resten van een on
deraardse gang tevoorschijn: een
imposant stuk muurwerk van rode
baksteen, dat onderdeel vormde
van Sortie Fullenius. Dit was een
ondergrondse overwelfde gang die
vanuit de binnenzijde van de
hoofdwal, waar nu de Klooster
straat ligt, schuin naar beneden
leidde tot de bodem van de droge
gracht. De sortie was bedoeld als
aan- en afVoerroute voor soldaten
en materieel. Bij een te grote aan-
valskracht van de vijand verliet
men de ravelijnen en lunetten via
de gracht en de sortie om de ver
dediging vanuit de hoofdwal en de
bastions voort te zetten. De werken
vormden onderdeel van het plan
van Menno van Coehoom en wer
den gerealiseerd tussen 1700 en
1744 (2). Het gedeelte dat aan de
Kloosterstraat in zicht kwam, was
in feite niet de gang zelf maar een
vierkante kamer die er als een zij
vertrek was aangebouwd: een 'po
tente' of wapenopslagplaats. De
vondst was niet helemaal een ver
rassing omdat dit deel van de ves
ting met sortie en potente in de vo
rige eeuw nauwkeurig in kaart was
gebracht door de genie. Op de ves
tingzaal van het Markiezenhof kunt
u een schitterende maquette van
een segment van de vesting bekij
ken, met opengewerkt stukje sortie.
Helaas bleek de poterne helemaal
gevuld met zand en was de verbin
ding met de eigenlijke sortie, die
nog onder de Sancta Mariaschool
verborgen ligt, verbroken. Voor na
der onderzoek is niet de hand nog
een klein gedeelte van het inwen
dige uitgegraven. De poterne had
muren van maar liefst 1 nieter dikte
en een hoogte van ruim 2]h nieter.
Uiteindelijk werd alles ingemeten,
gefotografeerd en vervolgens ges
loopt.
De sortie heeft een wrange voorge
schiedenis. Het is juist deze door
gang geweest waarlangs op 16 sep
tember 1747, na een maandenlang
beleg, de Fransen de stad binnen-
AJb.l. De ligging van de vestingwerken van Menno van Coehoom en sortie Fullenius.
Het opgravingsterrein is gerasterd (Tekening Marco Vermunt)
125
