De evacuatie van de Bergse wezen in 1747
De Waterschans nr. 4 1997
beeldingen en wijstenen van deze
vrij onbekende godin bij Colijns-
plaat uit de Oosterschelde gevist.
Het Zeeuws Museum heeft er een
leerzame expositie van gemaakt.
We zien een reconstructie van een
Nehalenniatempel en krijgen een
idee van de verering van deze
godin en de reden daarvan. In de
zalen staan bakjes met kaarten die
de nodige informatie verstrekken.
drachtgevers, noemden het tapijt
'Slach voor Bergen'.
Op de andere wandtapijten zijn de
volgende zeeslagen afgebeeld: De
slag bij Den Haak, de slag bij Lillo,
de slag bij Zierikzee en de slag bij
Rammekens (op Walcheren). Dit
laatste wandtapijt is in restauratie
en komt pas na 2000 terug.
Het zesde tapijt is een wapentapijt.
Op de nota van afrekening heet
het: "Het Stuck Zeeland'. In het
centrum staat het wapen van Zee
land met het beroemde devies:
Luctor et Emergo. Boven het wa
penschild is de gravenkroon aange
bracht en daarboven het portret
van Willem van Oranje. We zien
voorts het wapen van de prins met
het devies: Je Maintiendrai ik zal
handhaven) en zijn embleem met
het motto: Saevis Tranquility in Un-
dishetgeen betekent: aistig temid
den van de woelige baren.
Verder treffen we de wapens van de
zes steden aan die stemrecht had
den in de Staten van Zeeland, te
weten: Middelburg, Veere, Vlissin-
gen, Tholen, Zierikzee en Goes.
Het tapijt hing vroeger tegen de
schouw van de grote kamer van het
Prinsenlogement, het gedeelte van
de abdij waarin de stadhouders
verbleven. Er is nog veel over deze
kunstobjecten te vertellen, maar we
moeten verder.
Nehalennia
We dwalen wat kriskras door het
gebouw. U doet er beter aan de
nonnale, duidelijk aangegeven
route te volgen. Dit verhaal beperkt
zich tot hoogtepunten. Daaronder
vallen zeker de zalen 2 tot en met
5, gewijd aan de godin Nehalennia.
Wie was deze godin? In Nijhoffs
Geschiedenislexicon Nederland en
België ('s-Gravenhage 1981) lezen
we op pagina 419: 'Germaanse lo
kale godin in Laatromeinse tijd, is
bekend geworden door in Zeeland
gevonden stenen altaren met wij
inscripties, vanaf 1647 in de nabij
heid van Domburg, in 1970 in de
Oosterschelde bij Colijnsplaat'. Bij
laatstgenoemde plaats haalde
schipper KJ. Bout op 14 april 1970
het eerste Nehalenniabeeld naar
boven. Sindsdien zijn er vele af-
Overige zalen
Zaal 1 is het kabinet van zeldzaam
heden en naturalia. Merkwaardige
voorwerpen zoals het schelpen-
buffet van de Zierikzeese arts Job
Baster, een planetarium uit de
achttiende eeuw, een Egyptische
mummie enz. trekken direct de
aandacht, maar er zijn nog talrijke
andere bezienswaardige objecten.
Zaal 6 is aan de archeologie gewijd,
voor een deel bodemvondsten uit
de verzameling van de oudheid
kundige JA Hubregtse (1878-1940).
In zaal 7 is de museumwinkel on
dergebracht.
De zalen 10 en 11 besteden aan
dacht aan Middelburg in de 17de
en de 18de eeuw, de tijd van de
VOC en de WIC, die allebei een
'kamer' hadden in de Zeeuwse
hoofdstad. Ook de Zeeuwse Admi
raliteit was er gevestigd. Ja
renlang was Middelburg na
Amsterdam de belangrijkste
handelsstad van de Repu
bliek. Boven de schouw van
zaal 10 hangt het door Fer
dinand Bol geschilderde
portret van de beroemdste
Zeeuw Michiel de Ruyter.
Er hangen meer schilder
werken uit de Gouden
Eeuw in die ruimte, o.a. van
Adriaen van de Venne,
Dirck van Delen en de in
Middelburg woonachtige
Franqois Rijckhals. Chinees
porselein, fraai glaswerk en
een zilveren dekselbokaal
uit 1595 uit Sint Maartens
dijk kan men hier eveneens
bewonderen.
In zaal 11 eveneens porse
lein ('Chine de Com-
mande') en in Middelburg
vervaardigd zilverwerk. On
der de schilderstukjes valt
op het door David Kleyne
(geboren in 1753 te Bergen
op Zoom, overleden in
Middelburg in 1805) ver
vaardigde zeegezicht met
138
De Waterschans nr. 4 1997
schepen voor Veere en fort Ram
mekens.
Een Zeeuws Museum zonder kle
derdrachten is bijna niet denkbaar.
Zaal 12 besteedt er alle aandacht
aan. Zaal 13 bestaat eigenlijk uit
drie zalen, de zogeheten Balansza
len. We vinden er enkele werken
van de schilders die in het eerste
kwart van deze eeuw in Domburg
werkten en exposeerden, met name
van Jan en Charley Toorop, Piet
Mondriaan en Ferdinand Hart
Nibbrig.
door: Ben Daeter
Politieke achtergrond
De Oostenrijkse Successie-oorlog
(1740-1748) was ontstaan bij de
dood van keizer Karei VI rondom
de troonsopvolging van zijn doch
ter Maria Theresia. De meeste Eu
ropese vorsten hadden de Pragma
tieke Sanctie, die Maria's opvolging
moest waarborgen, erkend, maar
aanvaardden de regeling niet meer
bij Kareis dood. Om redenen van
uiteenlopende aard sloten Frank
rijk, Pruisen, Spanje en Beieren een
verbond tegen Oostenrijk. Enge
land, de Republiek en Rusland
steunden Maria Theresia. De Zui
delijke Nederlanden werden bezet
door de Franse koning Lodewijk
XV.
Er werd in Europa vooral gestreden
in Bohemen, Beieren, Noord-Italië
en de Oostenrijkse Nederlanden.
In 1744 bezetten de Fransen toen
een aantal belangrijke vestingen
van de barrière in de Zuidelijke Ne
derlanden. In mei 1745 leed een
voornamelijk Engelse strijdmacht
o.l.v. de hertog van Cumberland te
Fontenoy een ernstige nederlaag
tegen de Fransen, aangevoerd door
Maurits van Saksen, waardoor de
overige barrière-vestingen de een
na de ander in Franse handen vie
len.
Hoewel de Republiek naar vrede
streefde, lukte dit niet door allerlei
internationale omstandigheden.
Franse legers bezetten uiteindelijk
de hele Zuidelijke Nederlanden.
Op 17 april 1747 had de Franse
agent Chiquet aan de Staten-Gene-
raal bericht dat de koning van
Frankrijk niet langer hun grondge
bied kon ontzien. Dezelfde dag
nog werd Zeeuws-Vlaanderen aan
gevallen, dat in mei geheel verloren
ging.
Op 2 juli 1747 stonden Cumber
land en Maurits van Saksen weer
tegenover elkaar en weer verloor
Cumberland de slag, nu bij Lafeld
bij Maastricht. Een onderbevelheb
ber van Maurits van Saksen sloeg
het beleg voor Bergen op Zoom op
12 juli 1747 (1).
De inval van de Fransen in Staats-
Vlaanderen (1747) werd in de Re
publiek aanleiding tot de ver
heffing van stadhouder Willem IV.
Men hoopte dat hij hervonningen
in het staatsbestuur zou aanbren
gen, maar, hoewel beschikkend
over een bijna absolute macht,
heeft hij nauwelijks iets gedaan om
de toestand te verbeteren.
Door de Tweede Vrede van Aken,
het einde van de Oostenrijkse Suc-
cesssie-oorlog op 18 oktober 1748,
werd Maria Theresia echter als kei
zerin erkend en kreeg zij de Zuide
lijke Nederlanden terug.
Deze Tweede Vrede van Aken
wordt dan ook wel opgevat als 'de
begrafenis van de Republiek als
grote mogendheid' (2).
De Fransen, die hun militaire suc
cessen in de Oostenrijkse succes
sieoorlog niet uitbuitten, verlieten
op 7 december 1748, 50 dagen na
de Vrede van Aken, het grotendeels
verwoeste en geplunderde Bergen
op Zoom (3).
Tal van verwoestingen
In de vorige Waterschans hebben
we kennis kunnen nemen van de
vele verwoeste huizen en gebou
wen die de Fransen in de stad ach
terlieten (4).
In dit artikel wordt uitdrukkelijk
naar voren gebracht dat ook het
Bergse weeshuis geheel was leegge
roofd, maar het gebouw zich nog
in een redelijke staat bevond. In
1749 werd het dan ook nog ge
bruikt om er Staatse troepen in te
legeren (5).
Het in 1597 opgerichte Bergse Pro
testantse weeshuis was in 1699 ge
combineerd met het tweede Arm-
kinderhuis. Het was gehuisvest in
het oude Margrietenkooster waarin
het eerste Armkinderhuis al geves
tigd was geweest.
Evacuatie van de wezen
Op 12 juli 1747 belegerden de
Franse troepen onder Von Löwent-
hal dus de stad. Via de goed be
schermde haven bleef de verbin
ding met de Oosterschelde open
139
Afb.2. Het tapijt met de zeeslag bij Reimerswaal, ook wel Slach voor Bergen genoemd.
Afb.3. Nehalennia met hond en appels. Een votief-
steen in 1970 gevonden bij Colijnsplaat. Thans in
het Zeeuw Museum (Foto: Zeeuws Museum).
Hebt U na dit cultureel festijn nog moed en
energie over, dan heeft het Abdijplein U nog
meer te bieden. Op nummer 9 is het Histo-
rama Abdij Middelburg (geopend april tot
en met oktober van 10.00 tot 17.00 uur). De
dubbelkerk van de abdij is eveneens een be
zoek waard, evenals het bekende Miniatuur
Walcheren. Dat laatste ligt evenwel wat ver
der weg. Een wandeling door oud Middel
burg is trouwens een waar genoegen. Het
stadhuis op de Markt mag U niet missen.
Openingstijden Zeeuws Museum: ma t/m za
10-17 uur, zon- en feestdagen 12-17 uur. Toe
gangsprijs f 6,-: 65+ f4,50 en museumjaar
kaart gratis. Tel. 0118-626655. Op het Abdij
plein is een gezellig restaurant.
