De Waterschans nr. 1 1998
Afb.2. Binnenterrein gezien naar het oosten met militaire gebouwen, bomen en ten
behoeve van de restauratie reeds verworven oude bouwmaterialen (Foto: Rijksdienst
voorde Monumentenzorg Zeist, 1962).
keur gegeven aan een achttiende
eeuwse trant als pendant van de
aan de westzijde van het terrein
omstreeks 1709/10 in Franse stijl
gemoderniseerde tuingevel. Door
deze keus is getracht een harmonie
te bewerkstelligen met de aanwe
zige oude gebouwen van het com
plex.
Het hoogteverschil van om en na
bij 110 cm in het terrein, tussen de
vloer in de tuinzalen en de entree
hal bibliotheek, is bij het nieuwe
bibliotheekgebouw weggewerkt
door traptreden, die aansluitend
worden vervolgd met een extra trap
en een ten opzichte van het tuin-
niveau ca. 300 cm hoger gelegen
terras. Daardoor was het mogelijk
een aangepaste terraswand te ma
ken waarin als accent een fraai wit
marmeren fonteinbeeld is opgeno
men hetgeen overigens als uit
gangspunt bij het ontwerpen van
de wand heeft gediend. Het is een
waardige tegenhanger met allure
van de tuingevel geworden.
Tussen de opvallende tuingevel uit
omstreeks 1709/10 en het nieuw
opgerichte bibliotheekgebouw uit
1976/77 met terras, waarvan de
wandafwerking met fonteinbeeld
pas eind 1986 werd voltooid, is om
streeks 1974/75 door de afdeling
groenvoorziening van de toenma
lige dienst gemeentewerken een
tuin aangelegd naar ontwerp van
de tuinarchitecte E. Canneman-
Philipse. Zij was de echtgenote van
de sinds 1968 bij de restauratie van
het Hof betrokken architect E.A.
Canneman die het nieuwe biblio
theekgebouw en aanliggend terras
en terraswand ontwierp (1). Voor
waarde was dat de tuin onder
houdsarm moest worden i.v.rn. de
toekomstige onderhoudskosten.
Aan het uitgevoerde tuinontwerp
gingen verschillende schetsontwer
pen vooraf.
Ten behoeve van de tuinaanleg is
het terrein afgegraven mede van
wege de aanwezige koolaslaag en
vervolgens is er tuinaarde met de
nodige mest ingebracht. Het
nieuwe (gazon) niveau is toen ech
ter ca. 30 cm lager aangelegd. On
getwijfeld zal het temein in de Hof-
tijd ook als tuin dienst hebben ge
daan. Dat valt onder andere af te
leiden uit de maquette van Bergen
op Zoom uit omstreeks 1750 die
zich te Parijs bevindt (zie foto).
In de in achttiende eeuwse trant
aangelegd symmetrische tuin, de
zogenoemde Franse tuin, zijn twee
vijvers opgenomen. De aanleg is af
gestemd op de gerestaureerde tuin
gevel en het nieuwe bibliotheekge
bouw met terraswand, waaraan
voor de belangrijkste delen
Naamse natuursteen werd gebe
zigd en waarin de oculi boven de
twee zitbanken zijn gevuld met
Öland-steen-tegels (zie woorden
lijst). Een symmetrische aanleg dus
naar de mode van de periode
waarin de verandering van de tuin
gevel plaats heeft gevonden en
waarin onder andere een broderie
(borduurwerk) van heggetjes buxus
semper-vivens is aangeplant in een
patroon en geschoren op een
hoogte van 40 cm en een gemid
delde breedte van 30 cm.
Het voor dit terrein ontwerpen van
een symmetrische tuin was niet
eenvoudig vanwege het historisch
beloop van de gevels van de ge
bouwen aan de noordzijde en de
tuinmuur aan de zuidzijde. Om tot
een symmetrie te kunnen komen is
in eerste instantie de terraswand,
afwijkend van de gevel van het
nieuwe bibliotheekgebouw, even
wijdig aan de in Frans-classicisti
sche stijl verbouwde tuingevel op
getrokken. De symmetrie is vervol
gens bereikt door de tuin aan te
leggen vanuit een denkbare as. De
as loopt vanuit het midden van en
staat loodrecht op de in 1968/70
gerestaureerde Franse tuingevel. In
wezen ligt de oorsprong van de as
op de eerste verdieping in de Hen-
riëttekamer, een tijdens de restau
ratie in 1975/76 gemaakte kamer in
Lodewijk XIV stijl (vertrek no. 103)
en wel in het hemelbed. Dit bed is
een getrouwe kopie van achttiende
eeuwse exemplaren en werd in
1976 geschonken door de stichting
Vrienden van het Markiezenhof.
Vanuit dit centrale uitzicht loopt
de denkbeeldige as over het bal
kon, dat zich in het midden aan de
tuingevel bevindt op de eerste ver
dieping, nagenoeg naar de rechter
hoekrisaliet van de gevel van het te
genover gelegen nieuwe biblio
theekgebouw.
Het balkon, waarvan bij aanvang
van de restauratie alleen de hand-
gesmede ijzeren gekrulde consoles
nog aanwezig waren, is daarna
voorzien van een negentiende
eeuws ijzeren balkonhek met kope
ren lofvverk. Dat hek was bij de res
tauratie van het aan de Lange Vij
verberg gelegen huis Schuylen-
burch te 's-Gravenhage in 1965 vrij
gekomen en is enigermate aange
past aan deze situatie.
Het kader waarbinnen de symme
trische tuin kon worden gereali
seerd, werd verder bereikt door het
aanleggen van een bestrating aan
de noordzijde die bestaat uit een
groot fonnaat oude gele straatste
nen afkomstig uit Friesland. Het
keermuurtje fungeert in beloop als
16
De Waterschans nr. 1 1998
pendant van de tuinmuur aan de
zuidzijde. De ruimte onder de be
strating is benut voor het onder
brengen van riolering, waterleiding,
verwarmingsleidingen en electrici-
teitskabels.
Vanuit de denkbeeldige as zijn tuin
en terrassen in evenredigheid opge
sierd met de nader beschreven de
coratieve tuinornamenten.
Twee vergulde tuinvazen, een zon
newijzer, twee beeldjes, een vijver
waarin een verguld beeldje, twee
borstbeelden, acht tuin(terras)va-
zen en een fonteinbeeld in een vij
ver dat geïntegreerd is in de terras
wand.
Tenslotte zal kort worden geatten
deerd op de beplanting en de meer
utilitaire zaken in de tuin.
Twee vergulde tuinvazen
(1. op plattegrond tek.).
Het betreft twee in lood gegoten
ronde tuinvazen die in 1970 zijn
aangekocht bij de antiquairs E.
Becker v.h. Gebr. Becker te Zeist
(zie foto). Ze waren geelkleurig ge
schilderd, verkeerden in een deplo
rabele staat en waren als zinken va
zen te koop aangeboden. De aan
Aft).3. Plattegrondtekening van gedeelte Markiezenhof na de restauratie, met de
zogenaamde Franse tuin (Tekening: A. Koens en C. Booij).
de onder- en bovenzijde open va
zen zijn gerestaureerd en inwendig
voorzien van een roestvrijstalen
versteviging die opnieuw inzakken
moet voorkomen en gingen dienst
doen als een pot voor planten.
Tijdens het verwijderen van de
verflagen werden restanten van
bladgoudafwerking aangetroffen
die was aangebracht op een rood
kleurige ondergrond. Daarom heb
ben ze na de restauratie ook een
dito afwerking gekregen. De bin
nenzijde was en is weer grijs ge
schilderd evenals de versteviging.
Hoewel de vazen op het eerste ge
zicht op elkaar lijken en even groot
zijn, zijn ze verschillend in uitvoe
ring. Ze werden niet gesigneerd of
gedateerd en hun herkomst is on
bekend.
Ze zijn 63 cm hoog en de orna
menten en figuraties, bestaande uit
allegorische afbeeldingen, dragen
kenmerken van de Lodewijk XVI
stijl. De oren eindigen aan de bo
venzijde in de vorm van een vogel
kop. Deze vazen hebben een pro
minente plaats gekregen op de
hoofdbalusters van de lage balus
trade van het tijdens de restauratie
in Naamse steen gemaakte terras
bij de tuingevel.
In de tuinen van paleis Het Loo te
Apeldoorn (2) en het Rubenshuis
te Antwerpen bevinden zich iden
tieke vazen. Deze zijn lood-naturel
doch bezitten sporen van vroeger
schilderwerk. Uit publikaties blijkt
dat de productie en het gebruik
van in lood gegoten tuindecoraties,
zoals beelden en vazen, op het
einde van de achttiende/begin ne
gentiende eeuw met name in En
geland populair was. Het waren
vaak replica's van bekende oudere
in een ander materiaal vervaar
digde objecten. De gietsels werden
veelal geschilderd, verguld, verzil
verd of verkoperd en konden uit
voorraad worden geleverd. Over ge
heel West-Europa blijken ze geëx
porteerd te zijn en hebben hun
plaats zowel binnen als in de bui
tenlucht gevonden. Geoxydeerd
lood als materiaal van (tuin) orna
menten kwam pas in de loop van
de negentiende eeuw in zwang (3).
Zonnewijzer (2. op pl.gr.tek).
Midden in de tuin op het gazon,
op de denkbeeldige as, is een zon
newijzer op sokkel geplaatst. De uit
koper vervaardigde zonnewijzer
17
