'ALTYT NIET VOOR DE WINT
Schippers en vissers in de Bergse archieven
door de eeuwen heen.
'Mrty i H
X
A
52
■r&~«
fr&
3*
IIV''X
dpEXXpv 4T
W— j.
53
De Waterschans nr. 2 1998
Inleiding
Op 8 april jl. werd door de Ge
meentelijke Archiefdienst voor de
tweede keer de Bergse Avond geor
ganiseerd. Dit keer stond de avond
in het teken van schippers en vis
sers. Hieraan vooraf ging een on
derzoek naar deze beroepsgroepen
in de archieven van de Gemeente
lijke Archiefdienst. Tijdens de
Bergse Avond werden de uitkom
sten van het onderzoek aan de aan
wezigen uitgereikt. Aangezien niet
iedereen in de gelegenheid zal zijn
geweest op 8 april te komen volgt
hieronder het resultaat van het ar
chiefonderzoek.
Het zal ongetwijfeld niet mogelijk
zijn een volledig beeld te geven.
Aan beschrijvingen van archiefstuk
ken valt niet altijd te herleiden wat
voor informatie men precies kan
verwachten. Soms is het gewoon te
veel om op te noemen. Aan het
eind van dit artikel zijn de archief
fondsen nog eens op een rijtje ge
zet en is een beknopte bibliografie
opgenomen van boeken en artike
len die in de bibliotheek van de
Gemeentelijke Archiefdienst over
schippers en vissers aanwezig zijn.
Een goede raad aan elke onderzoe
ker is om eerst literatuuronderzoek
te doen. In de literatuur wordt dik
wijls verwezen naar de geraad
pleegde archiefbronnen. Dit be
spaart aanzienlijk veel zoekwerk.
Voor het raadplegen van boeken
geldt hetzelfde als bij archiefbe
scheiden: de boeken worden niet
uitgeleend, maar zijn te raadplegen
in de leeszaal van de Gemeente
lijke Archiefdienst. Het is natuurlijk
goed mogelijk dat een aantal van
de genoemde boeken ook in de
openbare bibliotheek te vinden
zijn.
In dit artikel wordt voornamelijk
verwezen naar directe bronnen
waarin gegevens staan over scheep
vaart en visserij. De genealogische
bronnen worden buiten beschou
wing gelaten. Bij onderzoek naar
door drs. Yolande E. Kortlever
beroepen is het raadzaam om uit te
zoeken op welke manier er contact
was met de overheid: kwam er bij
de benoemingsprocedure over
heidsbemoeienis aan te pas, moest
men voor bepaalde activiteiten
eerst toestemming vragen en wer
den er bepaalde zaken geregis
treerd? Zo ja, dan kunt u op zoek
gaan naar de archieven waarin
deze gegevens zich bevinden.
Algemene bronnen waarin u infor
matie vindt over visserij en scheep
vaart zijn de jaarverslagen van de
gemeente Bergen op Zoom vanaf
1822. De jaarverslagen tot 1925 zul
len in de nabije toekomst worden
toegevoegd aan de inventaris van
het Archief van het Gemeentebe
stuurvan 1814 tot 1925. Vanaf 1926
zijn deze jaarverslagen gedrukt en
aanwezig in de bibliotheek van de
Gemeentelijke Archiefdienst. Ook
de jaarverslagen van de Kamer van
Koophandel zijn een dankbare
bron met statistische gegevens over
visserij en scheepvaart, zoals gege
vens over de oesterindustrie, het
aantal verzonden kilo's oesters en
mosselen, de ansjovisvisserij, de
visafslag en het aantal schepen en
vissersboten met Bergen op Zoom
als thuishaven met vermelding van
scheepstype en tonnage. In alle be
stuursarchieven valt informatie te
halen uit resoluties (besluiten en
verordeningen), publicaties, notu
len, verzoekschriften en correspon
dentie. Het vinden van de informa
tie is echter een tijdrovende zaak.
Het scheelt een stuk als men weet
wanneer een bepaalde kwestie on
geveer speelt, anders wordt het
zoeken naar een speld in een hooi
berg.
Schippers
Bergen op Zoom lag gunstig op de
vaarroute tussen Antwerpen en de
Noordzee. Hierdoor werd de stad
een belangrijk handelscentrum van
internationale betekenis. Veel
schippers waren tevens kooplieden.
Bergse kooplieden en schippers
voeren al rond 1400 op landen als
Engeland, Schotland, Frankrijk,
Noord-Duitsland en Noorwegen.
Ook de binnenvaart werd beoe
fend.
Halverwege de zestiende eeuw
kwam er een einde aan de bloei
van Bergen op Zoom. Dit bete
kende echter niet het einde van het
schippersberoep, het accent kwam
nu meer te liggen op de binnen
vaart naar Holland en Zeeland.
De vroegste gegevens
Uiteraard liggen de Archieven van
de Ambachtsgilden voor de hand.
Het schippersgilde was één van de
belangrijkste gilden van Bergen op
Zoom en bestond waarschijnlijk al
vóór 1413. Het register van keuren
vanaf 1413 geeft een goed beeld
van de regelgeving binnen dit gilde.
Zo was één van de regels dat de
Bergse poorters die tevens lid van
het gilde waren de haven kosteloos
mochten gebruiken. Niet-leden en
vreemde schippers moesten bij het
uitvaren havengeld betalen (1). In
het Archief van de Stadssecretarie
zijn de registers met keuren te vin
den van 1571 tot 1701 en van 1762
tot 1768 (SA 3045-3048). Ook de
registers van de keuren van het vis-
sersgilde over de periode 1673 tot
1768 zijn hier te vinden (SA 3038
en 3056-3057). Interessant is een
lijst van schippers van Bergen op
Zoom uit 1628 in het gilde-archief
(G189). De bekende vissers- en
schippersfamilies Van Dort en
Touw komen ook in dit archief
voor (G191, G194-G196). Het ar
chief geeft tevens enige informatie
over de beurtvaart (G191, G197 en
G198), waarover straks meer. De
ambachtsgilden werden in 1808
definitief opgeheven.
Voor vroege informatie over schip
pers kan men verder het beste te
recht in de Archieven van de Raad
en Rekenkamer van de markiezen
van Bergen op Zoom, maar met
De Waterschans nr. 2 1998
TE
„2)5. rK
\r
r~
j
Afb.l. Lijst van Landmerken (vanaf1479), achterin het poorterboek, waaronder een aan
tal schippersknechten). Dit is een register van poorters die een akte (tolbriej) hebben ver
kregen t.b.v. het tolvrij vervoeren van hun handelswaar (Archief Stadssecretarie, inv.nr.
3092) (Foto GAB).
name in het Archief van de Stads
secretarie over de periode 1397-
1810. Belangrijk was de verlening
van tolvrijdom door de graaf van
Holland aan de Bergse poorters
voor geheel Holland en Zeeland,
zoals in 1395 en 1441 (R&R 386).
Poorterboeken geven vermelding
van schippers en schippersknech
ten die zich als poorter in Bergen
op Zoom vestigden (SA 3092-
3094). Reeds in 1327 had Bergen
op Zoom tolvrijdom gekregen voor
de tol van Iersikeroord. Dit was
gunstig, want deze tol werd wel erg
dichtbij Bergen op Zoom geheven,
dus veel Bergenaren hadden hier
last van. Tolvrijdom betekende
minder kosten, dus een betere con
currentiepositie op de markt (2).
Poorters die gebruik maakten van
het voorrecht van tolvrijdom moes
ten bij de tolgaarder hun tolbrief
tonen, voorzien van hun hand-
merk. Het poortersboek van 1472
tot 1522 bevat een afzonderlijk ge
deelte waarin deze handmerken
zijn vastgelegd. De voormalige ge
meentearchivaris Komeel Sloot-
mans concludeerde dat de mees
ten van hen schippersknecht wa
ren. De Bergse schippers wilden
waarschijnlijk niet het Antwerpse
voorschrift overtreden, dat stelde
dat men zijn bemanning onder de
poorters moest monsteren (3). Vaak
stonden de schippers voor hen
borg. De registers van tolbrieven in
het Archief van de Stadssecretarie
lopen van 1523 tot 1795 (4). Af
schriften van de tolbrieven bevin
den zich in de registers van procu
raties en certificaties (SA 5268 e.v.).
Slootmans heeft veel geschreven
over Bergse schippers en de haven
van Bergen op Zoom. Een belang
rijke bron voor hem waren de zo
genaamde 'waterbrieven'. Deze zijn
te vinden in de registers van rente
brieven en recognities in het Ar
chief van de Stadssecretarie (SA
5119-5267). Zo'n waterbrief is een
combinatie van verkoopakte met
vennelding van de aflossingsvoor-
waarden (5). In de akten worden de
namen van de verkoper en koper
vermeld, eventueel diens borgen,
het scheepstype, of het een heel of
een half schip betreft, de koopsom
en de termijnen van aflossing. Om
het risico te spreiden kochten
schippers vaak delen van verschil
lende schepen, zodat bij eventueel
verlies door schipbreuk of piraterij
de schade beperkt bleef. Slootmans
telde voor de periode tussen 1442
en 1541 meer dan duizend van
deze waterbrieven. Veel informatie
over schepen is ook te vinden in de
registers van procuraties en certifi
caties (SA 5268-5318). In deze re
gisters zijn gegevens te vinden over
de bevrachter (meestal eigenaar
van de goederen), het aantal en
hoeveelheid te vervoeren goederen,
het vervoermiddel, de bestemming
van de goederen en de naam van
de voerman of schipper. Voor zijn
studie over de paas- en koude-
markten heeft Slootmans dankbaar
gebruik gemaakt van deze bronnen.
Belastingen
Het betalen van belastingen zal
voor velen geen populair gespreks
thema zijn. De overgeleverde gege
vens vormen echter een dankbare
bron voor de onderzoeker met veel
informatie over het welvaartspeil
van een bepaalde plaats of bevol
kingsgroep. Een vorm van belasting
waar schippers en vissers mee te
maken hadden was het heffen van
convooien en licenten, te vinden in
het Archief van de Stadssecretarie
j Sr -|
r"f
f 7P
i«+n
